یک صد و چهارده سال پیش در روستاى ییلاقى گزلاى زواره از توابع شهرستان اردستان اصفهان نوزادى پا به عرصه هستى نهاد، که بعد‌ها با آنکه در پى تحصیلات منظم کلاسیک و آکادمیک نرفت، در پرتو جهد شخصى و مطالعات پراکنده اى که داشت، در رده دانشوران نام آور معاصر ایران جاى گرفت! اشتهار و اعتبارى در خور یافت، که مُتَّکى به مقالات و کتابها و سخنرانى‌هاى جامع و آموزنده وى بود!
سخن درباره سید محمّد محیط‌طباطبائى است. از سلسله سادات زواره، فرزند سید ابراهیم توحیدى که سلسله نسب پدریش به سید احمد بن محمد بن رستم، جد اعلاى سلسله سادات زواره‌اى می‌رسید. زواره از موقوفات او بود. فزونى بازماندگانش که متشکل از خاندان‌هاى متعدد بودند، به اندازه‌اى کثرت داشت که زواره به مدینه السادات موسوم شد. خاندان سادات طباطبائى دسته اى از فرزندان منشعب از سلسله نسب او بودند. نسب فاطمه بیگم مادر استاد محیط طباطبائى نیز به قاضى محمد طباطبائى از علماى دوره صفوى می‌رسید.
سید ابراهیم،پدر استاد محیط طباطبائى تحصیلات حوزوى داشت. شرح منظومه حاج ملاهادى سبزوارى و شرح اشارات ِخواجه نصیرالدین طوسى را نزد میرزاجهانگیرخان قشقائى خوانده بود. حکمت و عرفان را نزدآخوند ملا محمد کاشى، اصول را نزد حاج‌هاشم آقا چهارسوقى فقیه معروف و شیخ محمد على ثقه الاسلام نجفى و ریاضیات را در محضر میرزا عبدالجواد شهشهانى فرا گرفته بود. در زمینه ادبیات هم با جامعیت معلومات نقلى و دانستنى‌هاى ادبى و حافظه‌اى نیرومند، اشعار فراوان از سروده‌هاى پیشینیان و همزمانان در خاطر داشت. در موارد لزوم از بر می‌خواند ومجلس آرائى و سخن گسترى می کرد. خود نیز صاحب طبع شاعرانه بود. اشعارى می سرود و (فنا) تخلّص می کرد. این همه موجد شرایط مساعدى بود که محیط طباطبائى بتواند در مجمعى مناسب که سرشار از تمایلات دانش‌اندوزى است، پرورش یابد. به تحصیل و تحقیق و تتبع متمایل شود و در مسیر تعالى علمى گام بگذارد و اندک‌اندک به وادى مقصود رسد! بر خلاف تمایل مادرش که می‌خواست فرزندش با فرا گرفتن علوم تجربى در کسوت پزشکى کار آمد مصدر خدمتى سودمند براى عموم مردم باشد، در زمینه دانستنى‌هاى ادبى و علوم نقلى شمع جمع خواص گردد و در عداد دانشمندى صاحب نظر معروفیت عام یابد!
محیط طباطبائى نخست نزد پدر و برخى از آموزگاران محلى به تحصیل مقدمات وخواندن برخى از کتب طب سنتى پرداخت. سپس در سال‌هاى پس آیند جنگ جهانى اول در مدرسه لطفعلى خان تُرشیزى زواره نزد عالم مرتضوى کتاب‌هاى معالم وطهارت و شرح لمعه را فراگرفت. چندى بعد به قصد تحصیل طب به اصفهان رفت. در مدرسه کاسه گران مقیم شد. ولى مدت اقامت او بیش از چند ماه دوام نیافت. به زواره باز گشت. بار دیگر در سال 1300 شمسى به اصفهان رفت. طى شش ماه اقامت به فراگیرى زبان فرانسه و دروس دوره اوّل متوسطه پرداخت. باز گشت وى به زواره مصادف بود با تأسیس مدرسه‌اى ابتدائى در آن شهر از این رو در سال 1301 در مدرسه ابتدائى سادات زواره که به مدیریت اسدالله کاوه‌زاده دایر شده بود، مشغول به کار شد. طى مدتى که در دبستان سادات بود. از یک سو به کار نظم و نسق مدرسه می پرداخت. از سوى دیگر برخى از دروس را درس می داد. شخصاً نیز نزد کاوه زاده انگلیسى می آموخت. در عین حال در امور کشاورزى به خانواده اش کمک می کرد. از مطالعه شخصى و مباحثه و مذاکره و یاد دادن و یاد گرفتن نیز غافل نبود. کاستى‌هاى تحصیلى را به کمک پدر بر طرف می‌کرد و اشکالات متون مورد مطالعه‌اش از او می پرسید.
محیط‌ طباطبائى در همان روزگار نوجوانى که در زواره به سر می برد، خویشاوندى داشت که منشى سردار صولت بختیارى بود، روزنامه‌هایى که براى سردار صولت بختیارى می آمد، پس از خواندن او توسط منشى به دست محیط‌ طباطبائى می رسید. با خواندن این روزنامه‌ها با کم وکیف مطبوعات زمان و نقشى که روزنامه در هدایت افکار عامه داشت، آشنا می شد! تا اینکه در فروردین ماه سال 1302 خورشیدى باطناً به قصد پیگیرى کارهاى مطبوعاتى که مورد نظر و علاقه خودش بود و ظاهراً در اجابت توصیه پدرش که مایل به ادامه تحصیل فرزند بود به تهران رفت. ولى این ایام مقارن شد با دوران سردار سپهى رضا شاه وممیزى شدید نشریات و تهدید ارباب قلم در جهت تثبیت اقتدار سردار سپهى و فراهم ساختن مقدمات تغییر سلطنت، از این رو محیط‌ طباطبائى از کار روزنامه نگارى چشم پوشى کرد. درصدد ادامه تحصیل برآمد. وارد مدرسه دارالفنون شد. دوره شش ساله متوسطه را طى سه سال تمام کرد. وارد مدرسه عالى حقوق شد. ولى به آن ادامه نداد. ترجیح داد، اوقات خود را به نحوى جدى مصروف آموختن زبان فرانسوى کند.‏
محیط طباطبائى در سال 1305 به استخدام وزارت معارف در آمد. مامور خدمت در خوزستان شد. در سال 1309 به تهران بازگشت. در دارالفنون و مدرسه نظام و دانشسراى مقدماتى، تدریس تاریخ و جغرافیا و ادبیات را بر عهده گرفت. توالى خدمات معلمى او در وزارت معارف و تسلّط و تجاربش بر مباحث ادبى و آموزشى موجب شد، از سال 1307 تا سال 1328 پیاپى براى اصلاح و تغییر برنامه‌هاى درسى از طرف وزارت فرهنگ دعوت به کار شود. هنگامى که طرح اصلاح تالیف و نشر کتاب هاى درسى و جلوگیرى از نابسامانى در این زمینه به اجرا درآمد، وى به عضویت کمیسیون انتخاب کتاب‌هاى درسى ادبیات برگزیده شد و با شهامت در خور توجهى انجام وظیفه کرد.‏
زیرا نقّادى در باره تألیفات استادان نامور زمان کار آسانى نبود، ایستادگى و مقاومتى می طلبید که اعتراض‌ها و جنجال‌هاى پس آیندش را تحمّل کند! همین ایستادگى محیط‌ طباطبائى بود که موجب شد، کتاب هاى درسى سامانى در خور یابد و به نحو منسجَم همگونى منتشر گردد!
وى در فواصل سال‌هاى 1348 تا 1371 وظیفه ارزیابى و بررسى کتاب هاى خطى کتابخانه مجلس شوراى ملى را نیز برعهده داشت. در این زمینه هم مصدر خدمات شایسته فرهنگى شد! علاوه بر آن در اکثر همایش‌هاى ادبى و برنامه‌هاى فرهنگى شرکت می کرد! و با نوشتن مقالات و نوشته‌ها و ایراد سخنرانى‌ها وخطابه‌هاى غرّا که بیشتر انتقادى بود، عیب‌ها و کاستى‌ها را باز می نمود! صریح و شجاعانه و در عین حال مؤدبانه و محترمانه بى آنکه پا از دایره انصاف وادب فراتر نهد. براى اثبات نظرات خود چنانکه شیوه‌ى برخى از معاصران است راهى راه ناستوده لجاج گردد. و دست به دامان مغلطه و سفسطه شود! نمونه آن مطلبى است که در مورد دو واژه نابکار و قدیمى نوشت که مدت سه سال در مجله ارمغان با سلسله مقالاتى به قلم شادروان دکتر على اصغر حریرى تبریزى دنبال می شد، و موضوع اختلاف بین مرحوم دکتر حریرى و برخى دیگر از ادباى زمان مانند زنده‌یادان پژمان بختیارى و ذکائى بیضایى بود!
براى این که متانت قلم استاد محمد محیط‌ طباطبائى براى خوانندگان از جنبه ذهنى تعریف و تمجید صرف نویسنده منتقل به جنبه عینى ملموس و مشهود خواننده گردد، چند خطى از آن را که در شماره هشتم از دوره چهل و یکم مجله ارمغان درج گردیده و مؤرِّخ آبان ماه 1351 است بازنویسى می کنم.‏
‏«اختلاف نظر آقاى دکتر على‌اصغر حریرى‌ تبریزى طبیب عالیقدر و نویسنده بنام و شاعر توانا با قاطبه ارباب قلم کشور درباره‌ى استعمال لفظ متداول قدیمى از سه سال پیش بدین طرف سلسله جنبان بحثى و نقدى بسیار جالب و شیرین در مجله ادبى کهنسال ارمغان شده و با وجود تکرار سخن عرض و نقض هنوز به نتیجه‌ى قطعى نپیوسته است. آقاى دکتر حریرى که به صحت بنیه‌ى زبان ملى خود علاقه قابل تحسین و تقدیرى دارند به اعتبار اینکه کلمه قدیم خود صفت است و نه موصوف، الحاق یاى نسبت یا وصفى را بدان کارى بیهوده دانسته و در نتیجه به کار بردن صفت قدیمى را در مواردى از قبیل (نسخه قدیمى) و (آثار قدیمى) و نظائر آن از طرف نویسندگان و پژوهندگان کارى عبث بلکه غلط شمرده‌اند. فقدان آن را در آثار متقدمان، گواه ناروائى استعمال آن آورده‌اند! علاوه بر این موضوع آقاى دکتر در سلسله مقالات شیوا و دلچسبى که به طور مسلسل در ارمغان انتشار داده‌اند و بیست و چهارمین مقاله‌اش در شماره مهر ماه 1351 به نظر خوانندگان مجله رسیده است، اصرار نویسندگان معاصر را در ادامه استعمال لفظ (قدیمى) از جمله نابکاریهاى نابکاران عصر محسوب داشته اند.
کلمه (نابکار) چنانکه ظاهر ساختمان لفظى آن نشان می‌دهد صورت منفى (به کار) فارسى است. به شهادت فرهنگ‌هاى فارسى مفهومى معلوم و معین دارد. که از افق مدلول (بی فایدگى و بیهودگى و نامستعملى و نا مشغولى و بى عملى یا ناشیگرى و جهل به عمل) تجاوز نمى کند. ولى استعمال ناروا و نامحدود آن در مفهوم وسیع (بدکارى و تبه‌کارى و سیه کارى و بد کردارى) از طرف نویسندگان معاصر کلمه را چنان از مورد اصلى و مفهوم واقعى و قدیمی خود دور کرده که به صورت زننده و دشنام گونه‌اى در آورده است.
با بصیرت کاملى که آقاى دکتر حریرى به شهادت نوشته‌هاى خود در مورد استعمال الفاظ متداول زبان فارسى دارند، مسلم است که مقصود ایشان از لفظ نابکار در این مورد معنى (بدکارى و بد کردارى و تبه کارى جدید) نبوده است. بلکه از این لفظ همان معنى ساده متبادر به ذهنى را اراده کرده اند، که هزار سال پیش از این فردوسى طوسى، ناشیگرى و نامرغوبى و نارسائى سخن گشتاسب نامه دقیقى همشهرى خود را بدان ستوده و نموده بود.
گرچه علیقلى میرزا اعتضادالسلطنه نخستین وزیر علوم کشور ایران در درک معنى این نابکار پس از نهصد سال زیر نفوذ مدلول متبادر به ذهن روزگار خویش قرار گرفته و دستخوش اشتباه شده است. یقین دارم در توضیحى که مرقوم خواهند داشت تکرار این شبهه را در سخن خود از خاطر‌ها خواهند زدود و حقیقت مدلول کلمه نابکار را روشن خواهند کرد. تا کسانى که در استعمال صفت قدیمى به خود دغدغه اى راه نمى دهند و به عادت قلم، هر روزه آن را به کار می برند، در مظنه نابکارى مفهوم حضرت والا اعتضادالسلطنه قرار نگیرند…»
این بود شمه‌اى از نثر موجز سلیس و شیوه‌ى نگارش استوار و متین و مستدل و ادیبانه و مؤدبانه محیط طباطبائى که جا دارد در موارد انتقادى و توضیحى سرمشق نویسندگان معاصر قرار گیرد!‏
از دیگر وجوه خدمات فرهنگى مرحوم طباطبائى تلاش‌هاى مطبوعاتى اوست. وى علاوه بر آنکه خود مدیریت چندین نشریه از جمله (مجله محیط) و (آموزش و پرورش) را برعهده داشت. با اکثر مجله‌ها و روزنامه‌ها همکارى می کرد. مقالات مفید و ارزنده می نوشت. به گونه‌اى که شاخصیت او در عرصه روزنامه‌نگارى نیز به چشم می خورد. توانمندى قلم نکته‌گیر و حس مسئولیت اجتماعى او در مقالات مطبوعاتى‌اش لایح بود. قلم مؤثر مثمرثمرش که از درد‌ها و گرفتاری ها پرده برمی گرفت و چگونگى خروج از بن بست مضایق اجتماعى فرهنگى را بر می شمرد، جلوه اى دیگر از استعداد بارز و قریحه‌ى سرشار او بود، که در عرصه روزنامه‌نگارى نقش می بست!
امرى که مقرون به جرأت و جسارت و معطوف به دقت و انصاف و به دور از تملّق و مجیزگوئى و مداهنه و چاپلوسى بود! چنانکه هنگام بررسى معضلات و مشکلات اجتماعى فرهنگى از نقد صریح برخى از اقدامات کار گزاران فرهنگى کوتاهى نمى‌کرد. از موارد آن مقالاتى است که در چند شماره از روزنامه ایران نوشت. ضمن بررسى سوابق اعزام محصلان به خارج کشور، عدم نظارت دقیق بر کم و کیف تحصیلات محصلان را که منتج به بى‌حاصلى یا زیان بارى فرهنگى بود، یادآور شد! پیشنهاد کرد مراکز علمى درخور استفاده در داخل کشور تأسیس شود. در واقع از زمره نخستین افرادى بود که به لزوم تأسیس دانشگاه در ایران که از آن با عنوان دارالعلم یاد می کردند، پى برده بود. گزافه نیست اگر بگوئیم همین مقالات و تذکرات محیط‌ طباطبائى و همگنان او بود، که عاقبت به تأسیس دانشگاه تهران و مدارس عالى کشور انجامید. جمع بسیارى از ایرانیان را از دانش‌اندوزى برون‌مرزى بى‌نیاز کرد!
از موارد دیگر بروز و ظهور رشحات قلم مؤثر وى در قضایاى اجتماعى سیاسى، مصاف و مخالفت قلمى او با قوام‌السلطنه بود که به سائقه احساسات وطن‌دوستانه و تصوّر احساس مسئولیتى که وى را به مبارزه با عواقب و عوارض چپ‌گرائى ملزم می ساخت، صورت گرفت. و آن هنگامى بود که قوام السلطنه به قصد گول‌زدن استالین ضمن و عده‌ى امتیاز نفت شمال به روس‌ها، حزب توده را در امور ادارى و سیاسى کشور شرکت داد. محیط طباطبائى که به اقتضاى درگیرى‌هاى فکرى فرهنگى از کنه و بنه قضایاى سیاسى خبر نداشت و سوابق سیاسى خاندان قوام و برادرش وثوق‌الدوله، اعم از حادثه‌آفرینى ایادى قوام براى کشتن کلنل محمدتقى‌خان پسیان و تمهیدات وثوق‌الدوله براى بستن قرارداد استعمارى 1919 تا حدى عذر خواه وى بود، مانور سیاسى قوام را که باطناً مبتنى بر مصالح و منافع ملى بود حمل بر ظاهر کرد! در مجله‌اى که خود مدیریتش را بر عهده داشت. بر قوام خرده گرفت! اقدام مثبتش را منفى جلوه داد! مقاله محیط‌ طباطبائى، بر دل برخى از جوانان احساساتى ناوارد نشست! آنان را بر علیه قوام برانگیخت. موجب خدشه دارشدن وجهه ى قوام شد!
محیط طباطبائى از حیث باورمندى مذهبى و جهت‌گیرى سیاسى فرهنگى به سیادت خود افتخار می کرد. بر حسب علائق همبستگى اسلامى از مدافعان سر سخت حق‌طلبى فلسطینیان و مبلّغان و مروّجان فرهنگ و تمدّن اسلامى بود. وجوه تمدن اسلامى را می ستود. نقش پر رنگ آن را در تمدّن جهانى یادآور می شد. به موارد تأثیر ترجمه کتب دانشمندان مسلمان در دوره رنسانس اشارات بلیغ داشت. براى سید جمال‌الدین اسدآبادى ارج و احترامى خاص قائل بود. در مقالاتى که می نوشت فردوسى را مسلمانى شیعى‌مذهب معرفى می کرد. نسبت دادن ریاضى‌دانى و ستاره‌شناسى به خیام شاعر را درست نمى‌دانست، از وجوه تمایز و خلط تاریخى دو شخصیت ادبى و علمى سخن می گفت که به‌زعم او، یکى خیام شاعر و دیگرى خیامى ریاضى‌دان و ستاره‌شناس بود.
محیط‌ طباطبائى طى هفتاد سال کوشش علمى و پژوهش فرهنگى متجاوز از صد‌ها مقاله نوشت. ده‌ها خطابه ایراد کرد. به تدوین کتاب‌هاى متعدد پرداخت. با تخلص (بقا) و (محیط) بیست هزار بیت شعر سرود که بیشتر جنبه سخن‌دانى و سخنورى دارد تا جنبه شور و شوق و سخن‌آفرینى شاعرانه! بانى برنامه پر بار مرز‌هاى دانش در رادیو ایران شد. که ویژه‌ى فرهنگ و ادب و تاریخ ایران‌زمین بود. در اغلب مجامع مهم ادبى همچون هزاره فردوسى، بزرگداشت ِخواجه نصیرالدین طوسى، ناصرخسرو، دقیقى، ِخواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانى، کنگره‌هاى ایران‌شناسى و تحقیقات ایرانى شرکت می جست، علاوه بر گشودن باب فضل بر شنوندگان شرکت‌کننده، در عداد مشاوران کمیته‌هاى مشورتى از ارشاد و راهنمایى دست اندرکاران برگذار کننده، کوتاهى نمى‌کرد!
به پاس خدمات گرانبار محیط‌ طباطبائى به علم وادب و فرهنگ ایران زمین، در سال 1355 خورشیدى مجلس بزرگداشتى برگزار شد که طى آن اعاظم ادباى معاصر از مقام علمى‌اش قدر‌دانى کردند. علاوه بر آنکه در تجلیل از آن استاد نبیل سخن راندند. کتاب (محیط ادب) که مشتمل بر مقالاتى از مشاهیر ادباى معاصر است، و به کوشش زنده‌یادان دکتر سیدجعفر شهیدى، حبیب یغمائى، باستانى‌پاریزى، ایرج افشار مدوّن گشته بود به محضر افادت اثرش تقدیم شد. شانزده سال پس از این مراسم در روز سه‌شنبه بیست و هفتم امرداد ماه سال 1371 خورشیدى در سن نود سالگى لب دانش نثار فرو بست. به سراى جاودان شتافت. پیکر وى در برج طغرل در مجاورت ابن بابویه شهر رى به خاک سپرده شد. روانش شاد باد و در جوار رحمت حق قرین آرامش ابدى.

منبع: روزنامه اطلاعات – شنبه 20 آذر 1395- شماره 26603