سید جمال الدین اسد آبادی بنیانگذار جنبش‌های اسلامی معاصر (بخش پایانی)
فكر می‌كنید اگر سید در مبارزات خود پیروز می‌شد، می‌توانست به آرمانهای خود تحقق بخشد و یا اینكه مقهور واقعیات موجود جامعه‌اش‌می‌گردید.
گفتگویی با استاد سید هادی خسروشاهی
فکر می‌کنید اگر سید در مبارزات خود پیروز می‌شد، می‌توانست به آرمانهای خود تحقق بخشد و یا اینکه مقهور واقعیات موجود جامعه‌اش‌می‌گردید؟
اگر سید جمال در پیشبرد اهداف خود به عنوان مصلح اسلامی موفق گردید، در عمل سیاسی هم بطور طبیعی باتواناییهایی که داشت، می‌توانست موفق باشد. چرا که سید به هر کجا رفت، در گردآوری عناصر برجسته وشخصیت‌های فهمیده و روشنفکران متعهد و علمای وارسته موفق گردید. طبعاً سید این قدرت و توانایی لازم راداشت که در صحنه عمل سیاسی، وفادار به آرمانهای خود باشد. اگر ابزار کار یک عمل سیاسی فراهم باشد، پیروزی‌نیز حتمی خواهد بود. اگر سید توانسته بود در کار گردآوری یاران خود موفق باشد، بنظر من در عمل سیاسی نیزمی‌توانست با اتکا به همین یاران، از مشکلات و موانع عبور کند. البته بر سر راه حرکتهای اسلامی آن زمان و این زمان،در داخل و خارج، موانعی وجود داشته و دارد، اما سید یک آدم بسته و متحجر نبود که نتواند با شرایط سیاسی زمان‌خود هماهنگی بکند.
چرا تا کنون از سید جمال آنچنان که شایسته او است بزرگداشتی به عمل نیامده است؟
متأسفانه جهان اسلام با همه دِینی که به سید دارد، بزرگداشتی که در شأن سید باشد، تا کنون به عمل نیاورده است.البته اقدامات فردی کوچکی در ایران و افغانستان به عمل آمده است که آنهم بیشتر به نشر کتابهایی درباره سید منحصرشده است.
من فکر می‌کنم برای نظام اسلامی، این ضرورت وجود داشت تا کنگره‌ای جهانی برای بزرگداشت سید برپا دارد. لذادر این زمینه اقداماتی به عمل آمده است. ما هم‌اکنون در مراحل مقدماتی تشکیل یک کنگره جهانی هستیم وخوشبختانه مجمع تقریب بین مذاهب اسلامی با پیشگامی در این امر و با همکاری وزارت ارشاد اسلامی، قصد دارندبه مناسبت یکصدمین سال شهادت سید، کنگره‌ای جهانی در تهران (سال آینده) تشکیل بدهند. البته این کنگره زمانی‌می‌تواند مفید واقع گردد که تمام جوانب بررسی شود. اگر کنگره تشریفاتی باشد، حاصلی نخواهد داشت. ولی اگرهمراه با شرکت شخصیت‌های جهانی و محققین بزرگوار باشد، بنظرم در بزرگداشت سید نقش عظیم و مؤثری خواهدداشت.
لطفاً توضیحی درباره کارهای تحقیقی و تألیفاتی که درباره سید در نقاط مختلف جهان گردیده، ارائه بفرمایید؟
متأسفانه کار ما مسلمانها درباره سید و اندیشه‌های او در خور تعریف نیست، یعنی کار زیادی انجام نداده‌ایم.خارجیها، بویژه پس از قیام پانزده خرداد و پیروزی انقلاب اسلامی، اهتمام خاصی به اندیشه و کارهای سید داشته‌اند.
برای نمونه، خانم « نیکی کدی » استاد دانشگاه امریکایی، کتاب قطوری درباره سید تألیف کرده است که البته دارای‌اشتباهات زیادی است. وی همچنین مجموعه مقالات سید را که در سال 1312 هجری شمسی در تهران چاپ شده‌بود، به انگلیسی ترجمه نموده و تحت عنوان « پاسخی به امپریالیزم » An Islamic Response to Imperialsm چاپ کرده است.
مقالات دیگری هم دیگران داشته‌اند. در مصر و لبنان کتابهایی چاپ و منتشر شده که بعضی‌ها در دفاع از سید و برخی‌دیگر در حمله به اوست. مثلاً یک نویسنده مسیحی مصری به نام دکتر « لویس عوض » کتابی به نام « ایرانی پیچیده‌ای‌در مصر » نگاشته است: « ایرانی غامض فی مصر »… خوب؛ از نام کتاب می‌توان به محتوای آن پی برد!… در قبال آن،کتابهائی را استاد دکتر محمد عماره در دفاع از سید در مصر منتشر ساخته است… در سویس آقای آلبرت قدسی زاده‌یک کتابشناسی توصیفی از سید تألیف کرده که در حدود هفتصد کتاب مقاله درباره سید را در بر می‌گیرد. دو سال قبل‌نیز آرشیو نخست وزیری ترکیه، اسناد و مدارک سلطان عبدالحمید را فهرست بندی و به معرض نمایش گذاشته بود(هدف ترکیه از ارائه این اسناد این بود تا اسناد مربوط به کشتار ارمنیها را به معرض دید همگان بگذارد، چرا که اکنون‌تبلیغات زیادی روی این مسئله از سوی ارمنیها صورت می‌گیرد که با واقعیات سازگار نیست). من در رابطه با این اسنادبه ترکیه رفتم. در بررسی که از اسناد داشتم، متوجه شدم در تمامی اسناد مربوط به سید، علامت زده شده است. ازمسئول آرشیو سؤال کردم، این علامتها را چه کسی قبل از من زده است؟ او گفت قبل از شما یک خانم محقق‌امریکایی، از این اسناد صورت برداری کرده است و این خانم آمریکایی کسی جز « نیکی کدی » نبود! جالب است که‌یک خانم امریکایی از آن سوی دنیا برای تحقیق درباره سید و اهداف او، بلافاصله به استانبول می‌آید و کپی اسناد را باخود می‌برد و ما، آن هم بطور شخصی و انفردای، بعد از او می‌باشیم.
البته برگزاری کنگره بزرگداشت سید در سال آینده فرصتی است تا بتوانیم اسناد و مدارک را جمع آوری بکنیم. این‌کنگره به مناسبت صدمین سال شهادت وی برگزار می‌شود. سید در سال 1314 ه.ق به شهادت رسید و امسال 1415ه ق است. ولی با احتساب تاریخ هجری شمسی دو سال به صدمین سال باقی می‌ماند. بهرحال هدف این است که ازاین مرد بزرگ تاریخ اسلام قدردانی و تجلیل بعمل آید.
در مورد مدارک و اسناد مربوط به زندگی و فعالیتهای سید، فکر می‌کنید در کدامیک از آرشیوهای جهان می‌توان اسنادی درباره ایشان بدست‌آورد؟
سید هرکجا که رفته و فعالیت کرده، آن کشورها و یا سفارتهای مستقر در آن کشورها، اخبار و اطلاعات مربوط به‌فعالیتهای ایشان را جمع آوری و ضبط کرده‌اند. من اسناد وزارت خارجه انگلیس را درباره سید دارم که در حدودچهارصد صفحه است. بطور طبیعی برای جستجوی اسناد مربوط به فعالیتهای سید باید به پاریس، قاهره، مسکو وتهران و سایر جاها مراجعه کرد. متأسفانه اسناد وزارت امور خارجه ایران در مورد سید مفقود شده است. در دوران‌رژیم قبلی مدارک سید در پاکتی قرار داشته و روی پاکت نوشته‌اند شامل 61 طغرا، مدارک مربوط به سید، نگهداری‌می‌شود. گویا در آن موقع یکی از محققین که کتابهایی در دوران شاه منتشر کرده و در واقع مورخ دربار پهلوی بود واکنون هم در قید حیات است اسناد را برداشته و با خود برده است! روزی در دفتر مطالعات من از او پرسیدم که بعضی‌از این اسناد در کتابهای شما چاپ شده، بقیه در کجاست؟ گفت همه اسناد من در موشک باران در همدان از بین‌رفت!(1)
…………………………………………………………..
1- این شخص که استاد در مصاحبه خود به او اشاره مىکنند «ابراهیم صفائى » مورخ معروف دربار پهلوى است. او در تحریف تاریخ و در هتاکى نسبت به سید جمال الدین و در دفاع از عناصر منفور رژیم پهلوى، ید طولانى دارد.
ابراهیم صفائى مسئول طرح: بررسى اسناد تاریخى دربار، از سال 2534! شاهنشاهى بود و از آثار او است: کودتاى 1299 و آثار آن زمینههاى اجتماعى 1299، رضا شاه در آئینه خاطرات، بنیادهاى ملى رضا شاه کبیر و آثار دیگرى از این قماش است که همه آنها در دوران پهلوى چاپ شده و شواهد خوبى بر حقوق بگیرى و قلم بمزدى اوست.
این مورخ حقوق بگیر دوران پهلوى، در آخرین اثر « تحقیقى » خود، که آن هم درباره « زندگینامه سپهبد زاهدى » است، چنین مىنویسد:
« … سپهبد رزم آرا نخست وزیرى که به طرح ملى شدن نفت، که خواست آمریکا بود پاسخ بد داده بود، با تحریک کاشانى و مصدق و اعضاى جبهه ملى و سازش آنها با نواب صفوى رهبر گروه فدائیان اسلام و آگاهى عوامل شاه شد به وسیله خلیل طهماسبى عضو تعلیم دیده فدائیان اسلام گشته شد و در همان روز مصدق در جلسه کمیسیون نفت منتظر رسیدن این خبر بود، پس از آگاهى از قتل رزم آرا گفت: خوب شد یک سگ کشته شد و مانع ملى شدن نفت از میان رفت… »
با این « شاهکار! » دیگر شاید نیازى به معرفى بیشتر وى نباشد. ( زندگینامه سپهبد زاهدى « تحقیق و تألیف: ابراهیم صفائى » چاپ اول، 1373، انتشارات علمى – تهران)
در قاهره، در دارالوثایق اسنادی وجود دارد که هنوز منتشر نشده است. در روسیه ما هنوز نمی‌دانیم چه چیزهایی درمورد ایشان وجود دارد؟ در پاریس خانم هما ناطق، اسناد موجود در اداره پلیس و غیره را جمع‌آوری کرده و به عنوان‌پایان نامه تحصیلی خود چاپ کرده است. خواهی نخواهی در افغانستان و جاهای دیگر هم اسنادی وجود دارد. اسنادترکیه هم هنوز چاپ نشده است. مسئول آرشیو نخست وزیری ترکیه در جواب من در مورد تاریخ انتشار اسناد گفت:خود نخست وزیری قصد دارد مجموعه اسناد مربوط به سید را به زودی چاپ کند! و البته 3 سال از آن تاریخ گذشته وتا کنون سندی چاپ نشده است. عدم انتشار اسناد، این اجاره را به دشمنان می‌دهد که به سید اتهامات عجیت وغریبی بزند. خصوصاً که با گسترش حرکت اسلامی در جهان مواجه هستیم. واقعیت این است که به تعبیر مرحوم‌محیط طباطبایی، تا کنون دو نفر در دهه‌های متمادی. یکی خود ایشان و دیگر بنده در رابطه با شناسایی سید جمال‌الدین اسد آبادی فعال بوده‌ایم… آنهم اشاره کردم که بطور انفرادی!…
در کنگره بزرگداشت سید جمال، قصد دارید چه آثاری را درباره سید چاپ و منتشر کنید؟
با توجه به اینکه اینجانب، مدت تقریباً چهل سال به جمع آوری سند، عکس و مطلب درباره سید مشغول بوده‌ام،تقریباً آرشیو کاملی درباره ایشان جمع آوری کرده‌ام. این اسناد شامل برخی از اسناد خانوادگی سید می‌شود که توسط‌نوه خواهری سید، دوست عزیز و فقیدمان آقای « صفات‌الله جمالی » در اختیار اینجانب قرار داده شده است. من درایتالیا، دوره کامل مجله العروه الوثقی را چاپ و در کشورهای عربی و اسلامی توزیع کردم. قرار است. دوره مجلات‌العره‌الوثقی را چاپ و در کشورهای عربی و اسلامی و توزیع کردم. قرار است دوره مجلات العروه‌الوثقی وضیاءالخافقین تجدید چاپ گردد. دوره ضیاءالخافقین را من از کتابخانه British Muscum بدست آوردم، از ضیاءالخافقین تنها 5 شماره منتشر شده است. کتابی از سید موجود است که تاکنون گمان می‌رفت متعلق به شیخ محمدعبده باشد. این کتاب « تعلیقاتی بر شرح عقاید عضدیه » جلال‌الدین دوانی است. ظاهراً محمد عبده آنها را یادداشت‌می‌کرد، یعنی در واقع مقرر بوده است ولی بعد از فوت عبده، در مصر این مطالب به نام عبده چاپ شده است. و البته‌به دلایلی، کاملاً مشخص، این کتاب متعلق به سید است. اول اینکه تاریخ کتابت آن را با اقامت سید در مصر تطبیق‌دارد و دوم اینکه شیخ محمد عبده در آن ایام 21 یا 22 سال داشته است و نگارش چنین کتابی عمیق در فلسفه و کلام‌از طلبه‌ای نوجوان، مقدور نیست. از طرف دیگر ما در متن این کتاب استشهادات زیادی به لغات فارسی مشاهده‌می‌کنیم. این استشهدات از شخصیتی است که به زبان فارسی مسلط بوده است. رساله دیگر سید که نسخه خطی از آن‌در کتابخانه مجلس وجود دارد. رساله « الواردات فی سرالتجلیات » می‌باشد، که نوشته‌ای عرفانی از سید است وتاکنون منتشر نشده است. تاریخ اجمالی ایران، بحثی از سید درباره تاریخ ایران است که مرحوم فرصت‌الدوله شیرازی‌آن را تقریر کرده و در مقدمه دیوانش آورده است. کتابی دیگر تحت عنوان « تتمه البیان فی تاریخ الافغان » از تألیفات‌دیگر سید است و در سال 1901 یا 1903 در مصر چاپ شده است. ما ان‌شاءالله خواهیم کوشید در این بزرگداشت،مجموعه‌ای در ده جلد از آثار سید و یا کتابهای مربوط به سید را چاپ کنیم.
نام سید همگام با جنبش اسلامی معاصر است، از چه راهی می‌توان به اوج‌گیری این جنبش کمک کرد؟
بهترین راه، « سهیم » شدن در اوج گیری جنبش جهانی اسلام است. برای فعال کردن این جنبش جهانی، بنظر من‌هیچ چیزی بهتر از نشر اندیشه اسلامی نیست. اگر ما بتوانیم اصول اسلامی را آنگونه که از قرآن و اخبار ائمه هدی به‌دست می‌آوریم در سطح جهانی عرضه کنیم، فکر می‌کنم بهترین سرمایه گذاری را در به ثمر رساندن جنبش جهانی‌اسلام انجام داده‌ایم. نمونه انقلاب اسلامی ایران به رهبری پیامبر گونه امام، موردی است که می‌توان با تکیه بر تجربه‌آن اقدام کرد. اگر تبلیغ، خطابه و نوشتاری بوجود نمی‌آمد، انقلاب اسلامی هیچگاه به پیروزی نمی‌رسید. همین مسئله‌نیز در مورد سایر کشورها صادق است و باید فعالیتهای تبلیغی و نوشتاری در سطح وسیعتری صورت بگیرد تا به‌اوج‌گیری جنبش جهانی کمک شود.
منبع : فصلنامه تاریخ و فرهنگ معاصر
