خبر کوتاه بود و جانکاه؛ سید هادی خسروشاهی درگذشت. این بدان معنا بود که تاریخ معاصر جهان تشیع، یکی از اساتین خود را از دست داد. او که سیاست و فقاهت، پژوهش و تحقیق و اندیشه تقریب را در خود جمع کرده بود، سهم قابل توجهی در تحولات فکری در سطح حوزوی داشت و از این نظر شایسته هرگونه تجلیل و تحلیل.
مرحوم حجت الاسلام والمسلمین سید هادی خسروشاهی فرزند آیت‌الله سید مرتضی خسروشاهی، از علما و محققین معاصر بود. ایشان در صبح روز پنجشنبه 8 اسفند 1398 ش به علت ابتلا به بیماری کرونا و کهولت سن درگذشت.
آن فقید سعید به سال 1317 ش در تبریز، در خانواده‌ای آراسته به دین، علم و فقاهت، به دنیا آمد. تاریخ سه قرن از حیات و کوشش علمى و فقهى اجداد وى، که جملگى از علمای بزرگ و فقهای نامدار ایران و عراق در دوران خود بوده ‌اند، این حقیقت را به‌ خوبى روشن ‏می‌سازد. پدر وی آیت‌الله سید مرتضی خسروشاهی، از علما و فقهای بزرگ و صاحب رساله آذربایجان و تحصیل کرده نجف بود.
خسروشاهی تحصیلات مقدماتی را در تبریز به پایان رسانید و پس از رحلت پدر بزرگوارش در سال 1332 ش، در پانزده سالگی عازم قم شد و در حوزه علمیه به تحصیل دروس سطح پرداخت. دروس فلسفه، تفسیر، فقه و اصول را در حضور اساتیدی چون: آیات عظام بروجردی، خمینی، شریعتمداری، علامه طباطبایی و دیگر بزرگان تلمذ نمود و به دریافت اجازاتی در امور حسبی (منوط به اذن فقها) و همچنین در مراحل علمی بالاتر (اجتهاد) و نقل حدیث از علما و مراجع بزرگ نجف، قم و مشهد نائل آمد؛ از آن جمله: امام خمینی، سید ابوالقاسم خوئی، سید شهاب‌الدین نجفی مرعشی، سید محمدکاظم شریعتمداری، سید محمدهادی میلانی، سید محمدصادق روحانی، شیخ آقا بزرگ تهرانی، شیخ مرتضی حائری، سید احمد زنجانی، میرزا عبدالجواد جبل عاملی و میرزا ابوالفضل زاهدی قمی.

فعالیت‌های علمی و فرهنگی

وی از سال 1332 ش تاکنون، با اغلب مطبوعات اسلامی از جمله: مکتب اسلام، مکتب تشیع، معرف جعفری، راه حق، ندای حق، وظیفه، مجموعه حکمت، نور دانش آیین اسلام، مسلمین، آستان قدس، نسل نو، نسل جوان، استوار، پیکار، اندیشه، مهد آزادی و… همکاری داشته است که مجموع مقالات مندرج در آن‌ها بالغ بر صدها مقاله می‌گردد.
وی پس از پیروی انقلاب بیشترین همکاری قلمی را با روزنامه اطلاعات دارد و در سطح جهانی با شرکت در کنفرانس‌ها و کنگره‌های اسلامى، در کشورهاى اروپایى و اسلامى، از جمله پاکستان، مصر، الجزایر، عربستان، سوریه، قطر، ترکیه، لبنان، ایتالیا، انگلیس، آلمان، سوئیس و… به عنوان نماینده امام خمینى رحمه الله علیه و یا نماینده حوزه علمیه قم فعال بوده است.
وی در سال 1352 ش مرکز «بررسی‌هاى اسلامى قم» را به مثابه واحدی از حوزه علمیه قم، تأسیس و به ثبت رساند و سپس در سال 1361، مرکز «فرهنگى اسلامى اروپا» را در رم (ایتالیا) تأسیس نمود که هر کدام از این دو مؤسسه ده‌ها کتاب ارزشمند در زمینه‌‏هاى اسلامى، از جمله قرآن مجید و نهج البلاغه را به زبان‌های: عربى، انگلیسى، ایتالیایى، آلمانى و غیره ترجمه و منتشر ساخته‌اند. این اقدام در نشر فرهنگ اسلامى در سطح دنیا، از ارزش بالا و والایی برخوردار است.

فعالیت‌های سیاسی

فعالیت‌های سیاسی استاد از سال 1332 ش پس از آشنایی نزدیک با آیت‌الله کاشانی، آیت‌الله طالقانی و شهید نواب صفوی، آغاز گردید. به همین دلیل از همان دوران تا زمان پیروزی انقلاب اسلامی، بارها در قم، تهران و تبریز دستگیر، زندانی و یا تبعید شده است که آخرین بار در «انارک» یزد، به مدت سه سال بود که با آغاز انقلاب اسلامی، همراه دیگران آزاد شد. (در تبعید به انارک یزد همراه مرحوم آیت‌الله پسندیده، آیت‌الله مکارم شیرازی بود).

فعالیت‌های پس از انقلاب

استاد خسروشاهی پس از پیروزى انقلاب اسلامى، نخست به مدت دو سال نماینده امام خمینى در وزارت ارشاد اسلامى بود. آن گاه به عنوان سفیر در سفارت ایران در واتیکان انتخاب شد و مدت پنج سال در خارج از کشور به فعالیت پرداخت. تأسیس مرکز «فرهنگى اسلامى اروپا» در رم و تأسیس ماهنامه‌ای به زبان انگلیسى «اینکوائرى» و هفته‌نامه‌ای به عربى «العالم» در لندن ـ با همکارى وزارت ارشاد اسلامى ـ از آثار این دوران است. در ایتالیا، علاوه بر چاپ و نشر ترجمه قرآن مجید و نهجالبلاغه به زبان ایتالیایى و نشر ماهنامه‌اى به نام جهان نو ـ به زبان ایتالیایى ـ جمعاً در مدت پنج سال 162 نوع کتاب و نشریه به زبان ‏هاى: فارسى، عربى، انگلیسى، ایتالیایى و فرانسوى، منتشر نموده که در سراسر جهان توزیع گردیده است. پس از آن خسروشاهی مدت سه سال رئیس نمایندگی ایران در مصر (قاهره) بود که این سمت را تا 1382 بر عهده داشت و بعد از آن به عنوان مشاور وزیر در دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی فعالیت کرد. در مدت اقامت سه ساله در قاهره نیز علاوه بر حضور در محافل علمى ـ سیاسى، سخنرانى و مصاحبه تلویزیونى و مطبوعاتى و ده‌ها بار ملاقات با شیخ الازهر و مقامات علمى ـ سیاسى مصر، بالغ بر پنجاه جلد کتاب و نشریه، درباره ایران، تشیع و اهل بیت علیهم السلام با همکارى و مساعدت ایشان در مصر منتشر گردید که این خود خدمت بزرگى در راستاى‏ وحدت و تقریب بین مذاهب اسلامى است. مهمترین این آثار: نهج ‏البلاغه با مقدمه خود و شرح شیخ محمد عبده، اهل البیت علیهم السلام فى مصر، صحیفه سجادیه، حقیقه علاقه عبدالناصر بالثوره الاسلامیه فى ایران، عبدالله ‏بن ‏سبا بین الواقع والخیال، ادعیه اهل البیت علیهم السلام، الامام على بن ابیطالب علیه السلام، الامام الحسین علیه السلام، الامام جعفر الصادق علیه السلام و الطریق الى مذهب آل البیت علیهم السلام و عقیدتنا و… می‌باشد.
وی در سمت ارتقای مقام اعضای وزارت خارجه، راهنمای بعضی از برادران در تألیف رساله آنان بود و مدت شش سال نیز با نشر فصل نامه با ارزش تاریخ و فرهنگ معاصر به نشر حقایق و روشنگری زوایای تاریخ تاریخ معاصر ایران و جهان اسلام پرداخت.
خسروشاهی علاوه بر زبان ترکی (آذری و اسلامبولی)، فارسى و عربى، با زبان انگلیسى و ایتالیایى هم آشنایى دارد. پس از مراجعه به ایران از واتیکان، ضمن ادامه اشتغال در وزارت امور خارجه، (مشاور وزیر) در دانشگاه‌هاى تهران، از جمله دانشکده حقوق، دانشکده روابط بین ‏الملل و غیره، به تدریس پرداخت.

مخالفت با حجاب اجباری

محسن کمالیان، عضو پژوهشگاهِ زلزله‌شناسی ایران، در مقاله‌ای درباره خسروشاهی بخشی از کتاب قصه رازِ نی را که موفق به کسب مجوز از اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی قم نشده است نقل کرده است: «اجبار در هر چیزی، وقتی بسترسازی نشده است، نتیجه معکوس می‌دهد. اصولاً آنچه که ما امروز در ایران اسلامی به عنوان حجاب داریم مطلقاً حجاب نیست؛ بلکه مسخره کردن معنی و مفهوم حجاب است. ای کاش مسئولین تدبیری می‌اندیشیدند تا محجبه‌هایِ ایران هم مانند بانوان محجبه کشرهای اسلامی٬ لبنان، سوریه، مصر، ترکیه و… بودند؛ نه آنکه یک روسری به سر ببندند و زلف‌ها از جلو و عقب جلوه‌گر شوند! این نوع حجاب، نتیجه اجبار و فشار است و ربطی به اسلام و حجاب واقعی ندارد.»

واکنش به اظهارات موسوی خوئینی‌ها علیه امام موسی صدر و چمران

آخرین حضور رسانه‌ای خسروشاهی مربوط به واکنش او به اظهارات موسوی خوئینی‌ها درباره امام موسی صدر و شهید چمران بود. وی در گفتگو با تسنیم، اظهارات خوئینی‌ها را غیرمستند برشمرده و گفته بود: «اینها کشفیات موسوی خوئینی‌ها است»!
جریان از این قرار بود که موسوی خوئینی‌ها طی مصاحبه‌ای اظهار داشته بود که «آقای موسی صدر، تا آنجا که رفتار ظاهری‌اش نشان می‌داد، هیچ نوع همراهی با انقلاب نداشت و در آن زمان ایشان نظرش این نبوده که نهضتی که در ایران شروع شده به یک نتیجه خاصی می‌تواند برسد.» این موضع‌گیری واکنش خسروشاهی را برانگیخته و خاطرنشان کرده بود که: «امام موسی صدر همه فراری‌های انقلاب را در لبنان پناه داده بود. از آقای علی جنتی، غرضی و همه اینها گرفته تا جلال الدین فارسی که با امام موسی صدر مشکل داشت، در لبنان پناه داده بودند. اگر موافق انقلاب نبود که این کار را نمی‌کرد. امام موسی صدر یک انقلابی که کمر بر ضد شاه ببندد نبود اما شخصیت مبارز و سازنده‌ای بود و ارتباطات خوبی با همه کشورها داشت. باید شرایط زمان و مکان امام موسی صدر را سنجید بعد صحبت کرد و آقای موسوی خوئینی‌ها در این زمینه کم لطفی کرده است». آیت‌الله خسروشاهی همچنین درباره ادعای موسوی خوئینی‌ها درباره شهید چمران که: «آقا موسی صدر در نظر مرحوم چمران بسیار با عظمت و شخصیت بزرگی بود و امام خمینی را در کنار آقای صدر یک فرد درجه دوم محسوب می‌کرد!» تاکید کرده بود که: «شهید چمران هم علاقه وافری به امام موسی صدر داشت اما اینکه وی را از امام خمینی بالاتر می‌دانست، احتمالاً آقای موسوی خوئینی‌ها علم غیب داشتند و این از کشفیات موسوی خوئینی‌ها است. شهید چمران خودش بچه‌های لبنان را برای انقلاب در ایران آموزش می‌داد. قبل از ما، مرحوم چمران به همراه دکتر یزدی و چند نفر دیگر از آمریکا به مصر رفتند و دو سال دوره چریکی دیدند تا به ایران بیایند و به انقلاب کمک کنند و تفصیل آن را بنده در کتاب «امام خمینی و عبدالناصر» آورده‌ام. وقتی شخصی دوره مبارزاتی می‌بیند تا به ایران بیاید چطور ممکن است به قول آقای خوئینی‌ها گفته باشد «نهضت ایران اشتباه است!» با همه احترامی که برای آقای موسوی خوئینی‌ها قائلم اما حرف‌های ایشان مستند نیست. متأسفانه شرایط نقل تاریخ در کشور ما شرایط خوبی نیست و هر کس خودش را صاحب انقلاب می‌داند و شخصیت‌هایی که یک سیلی نخوردند خود را متولی انقلاب می‌دانند. این بزرگ‌بینی و خود محوربینی باعث فساد در همه چیز شده و تاریخ ما هم اینگونه آلوده شده است.»

آثار

خسروشاهی یکی از نویسندگان پرکار در عرصه علوم اسلامی بود. از او چندین کتاب درباره نواب صفوی و همچنین خاطرات او از محمدعلی جمالزاده و روژه گارودی به جا مانده است. تالیفات و آثار وی به زبان فارسی و عربی (علاوه بر صدها مقاله در نشریات اسلامی ایران و جهان اسلام) منتشر شده است. آثار وی که بالغ بر هشتاد جلد می‌شود، بیش از چهل جلد آن‌ها تاکنون بارها در داخل و خارج کشور چاپ شده است. علاوه بر تالیفات و ترجمه‌ها، 120 جلد کتاب دیگر نیز با تحقیق، توضیح و یا مقدمه و اشراف ایشان در ایران، ایتالیا و مصر چاپ و منتشر شده است.
از جمله این آثار، عبارتند از: ترجمه و تحقیق کتاب امام علی علیه السلام صدای عدالت انسانی تالیف استاد جرج جرداق؛ جمع آوری، تحقیق و نشر مجموعه آثار سید جمال‌الدین حسینی (افغانی)، مجموعه حرکت‌های اسلامی معاصر، اسناد نهضت اسلامی ایران، مجموعه آثار استاد علامه طباطبایی، خاطرات و کارهای پژوهشی و تحلیلی او درباره امام موسی صدر، از مهم ترین منابع در باب صدرپژوهی به شمار می‌آید.
استاد علاوه بر تألیفات و ترجمه‌های خود، تبویب، تنقیح و نشر آثار اساتیدی چون: آیت‌الله کاشف الغطاء، علامه طباطبایی، حاج سراج انصاری، سید محمد محیط طباطبایی، سید غلامرضا سعیدی، محمد نخشب و… کوشا بوده و خدمات ارزنده‌ای در حفظ فرهنگ و نشر اندیشه اصیل اسلامی نموده است. به همین دلیل استاد محمدرضا حکیمی ایشان را «فرهنگ‌بان کوشا» نامیده است.

منبع: فصلنامه خاطرات سیاسی، سال سوم، شماره 9، تابستان 1399