رسالت تطبیقی دو مجله:
رساله الاسلام و مکتب اسلام
▪ حجت الاسلام والمسلمین دکتر سید محمد ثقفی

بسم الله الرحمن الرحیم
دو شاخه مذهبی: سنی و شیعه، به طور عام، نشان دهندۀ کلیّت فرهنگی جهان اسلام است که به هر ترتیبی به وجود آمده‌اند.
نهاد فرهنگی جامعۀ تسنن: «دانشگاه الازهر مصر» کشور تأثیرگذار جهان اسلام و عرب و نهاد فرهنگی جهان تشیع: «حوزه علمیه نجف اشرف» و «حوزه علمیه قم» (تازه تأسیس یافته) است.
هر دو حوزه، خدمات فرهنگی ـ تبلیغی ارزنده‌ای به جهان اسلام عرضه کرده‌اند و تأثیر وسیع و گسترده‌ای در گسترش اسلام در جهان داشته‌اند.
اما هر دو حوزه به اصطلاح به سبک سنتی و قدیمی اداره شده و کمتر تحولی در ساختار این دو حوزه تا دوران اخیر دیده می‌شود. اما اگر از تحول و تغییر کیفی در سطح فرهنگی ـ تبلیغی این دو حوزه سخنی گفته شود، قطعاً این تحول به دوره‌ای برمی‌گردد که رجال اصلاح‌گر اسلامی، چه سنی و چه شیعه (هر کدام در قلمرو خود) عهده‌دار مدیریت و ریاست دینی این حوزه‌ها بوده‌اند.
می توان گفت این تحولات، عمدتاً بعد از مدیریت استاد شیخ محمد عبده در حوزه الازهر و ریاست آیت‌الله بروجردی و مراجع بعدی در حوزه علمیّه قم بوده است.
هر دوی این مصلحان اجتماعی ـ دینی، منشأ اثر فراموش‌نشدنی بوده و بنیانگذاران «اصلاح» در جهان اسلام، شیعه و سنی بوده‌اند.
نماد و تبلور اجتماعی اصلاحی این دو حوزه، نشر مجلات علمی ـ پژوهشی از مرکز علمی آنها بوده است. دقیقاً از همین نقطه، می‌توان مجله «رساله الاسلام» را زبان گویای جامعه الازهر و مجله «مکتب اسلام» را سخنگوی علمی جامعۀ شیعی (حوزه علمیه قم) تلقی کرد.
صدور و انشاء و انتشار این دو مجله، نشان تحول کیفی این دو جامعه علمی ـ دینی بوده است.
ما، به طور اختصار به تحولات کیفی این دو جامعه در عصر اخیر اشاره می‌کنیم و از روش «تحلیل محتوایی» به مقایسه مجله «رساله الاسلام» و مجله «مکتب اسلام» می‌پردازیم.

اصلاحات شیخ محمد عبده
به حق باید اعتراف کرد شیخ محمد عبده، شاگرد و تلمیذ فداکار سید جمال‌الدین اسدآبادی، اصلاح‌گر عمیق در جهان اسلام و به ویژه در دانشگاه الازهر بوده است.
او اعتقاد داشت که در تغییر و اصلاح جهان اسلام، جهاد فرهنگی و تحول نظام آموزشی حوزه‌ها و تفسیر قرآن، تنها عامل تحول در جامعۀ بسته مسلمین می‌باشد و از این جهت با استاد خود، سید جمال‌الدین، که تغییر را فقط در بُعد سیاسی تفسیر می‌کرد، اختلاف نظر داشت.(1)
دقیقاً راه و روشی که آیت‌الله بروجردی و آیت‌الله شریعتمداری نیز به آن اعتقاد داشتند.

«جمعیه کبار العلماء»
از گام‌های اصلاحی شیخ محمد عبده در اصلاح جامعۀ الازهر، تشکیل «جمعیه کبار العلماء» ـ مجمع علماء بزرگ ـ است.
رسالت این جمعیت، نشر علوم اسلامی و حفظ میراث فرهنگی اسلام و اتخاذ و اقتباس دانش‌های جدید در بحث و اندیشه و تدریس است. این جمعیت عهده‌دار چنین علمی در مصر و دیگر اقطار اسلامی می‌باشد.(2)
از وظایف و رسالت این جمعیت در دوره جدید، اقدام به دو کار مهم علمی و اجتماعی است:
1ـ تولید علم و نشر و گسترش آن در همه ابعاد فرهنگ اسلامی؛
2ـ عنایت و توجه به امور اجتماعی و بحث و بررسی مسائل و مشکلات اخلاقی، اجتماعی، اقتصادی و تبیین موضع دین اسلام در رابطه با آن مسائل است.(3)
از مهم‌ترین شخصیت‌های علمی «جمعیه کبار العلماء» شیخ محمد عرفه، شیخ عبدالمجید سلیم، شیخ محمود شلتوت، شیخ صالح شرف، شیخ محی‌الدین عبدالحمید، شیخ عبدالمتعال الصعیدی می‌باشند.(4)
امتیاز این عالمان دینی عبارت است از: گرایش‌های اصلاحی آنها در وضع و تحکیم علوم اسلامی، عنایت به مسائل اجتماعی و ارتباط با جهان اسلام. عمده اینکه این گروه، از آموزش‌های شیخ محمد عبده متأثر بوده و فهم و درک و ذهنیت لطیف و توسعه یافته، از امتیازات این گروه است.
یقیناً در تأسیس و راه‌اندازی مجله «رساله الاسلام» زبان جماعه التقریب بین المذاهب الاسلامیه، این گروه حضور دارند.
استاد محمد واعظ‌زاده خراسانی در جاپ دوم مجله «رساله الاسلام» که از سوی «مجمع التقریب بین المذاهب الاسلامیه» و «آستان قدس رضوی» تجدید چاپ گردید، عالمان بزرگی را از بنیانگذاران و نویسندگان مجله «رساله الاسلام» یاد می‌کند:
از جامعه تشیع:
آیت‌الله شیخ محمدحسین کاشف‌الغطاء
سید هبهالدین شهرستانی؛
سید عبدالحسین شرف‌الدین عاملی
شیخ محمدصالح مازندرانی (سمنانی)
شیخ محمدجواد مغنیه
شیخ عبدالحسین رشتی
شیخ عبدالحسین ابن‌الدین
شیخ محمدتقی قمی
آیت‌الله سید صدرالدین صدر
آیت‌الله سید محمدتقی خوانساری
آیت‌الله سید حسین بروجردی را نام می‌برد.
و از علمای ازهر و تسنن:
شیخ عبدالمجید سلیم
شیخ محمود شلتوت
شیخ محمد ابوزهره
محمد محمد المدنی
شیخ عبدالمتعال الصعیدی
شیخ عبدالعزیزی عیسی و دیگران…
و از نویسندگان مشهور مصری: احمد امین مؤلف فجر الاسلام، عباس محمود العقاد، محمد فرید و جدی و دیگران.
بیشترین این بزرگان در همان شماره‌های اول مجله «رساله الاسلام» به عنوان افتتاح این مجله، مقاله نوشته‌اند که مورد بررسی قرار خواهد گرفت.(5)

بیانیه «دار التقریب» و رساله الاسلام
هیأت «جامعه التقریب» برای تدوین و نشر مجله، اساسنامه‌ای تنظیم کرده بودند که بر مبنای آن، راه خود را در نشر مجله ادامه دهند. اصول این اساسنامه، در پاسخ اعتراض نامه‌ای از دربار پادشاهی وهابی مذهب سعودی: ملک عبدالعزیز آل سعود، چنین آمده است:
1ـ جماعه التقریب نمی‌خواهد با فقه اسلامی تعارض نماید و مذهبی را در داخل مذهب دیگر اندماج نماید. بلکه به عکس، اختلاف نظر مذاهب فقهی را افتخاری برای مسلمانان می‌داند که به وسعت فکر و اندیشه و گستردگی آفاق ذهنی، غنا بخشیده و ثروت عظیم علمی به وجود آورده‌اند و در پناه این اختلاف آراء و مذاهب، مصالح مسلمین را که خداوند در میان امت اسلامی گذاشته است، استیفاء می‌نمایند.
آنچه جماعه تقریب انجام می‌دهد، تلاشی است که در رشد فقه اسلامی صورت می‌گیرد و می‌خواهند هر چه بهتر و مبسوط‌تر پرتو فقه اسلامی را بر همه شئون زندگی اسلامی، گسترش دهد و حکم خدا را درباره مسائل و مشکلات حال و آینده جهان اسلام، بیان کند.
2ـ جماعه التقریب، فقط از صاحبان مذاهبی که به مذهب خود اعتقاد دارند و عقاید صحیح خود را از آن می‌گیرند، استمداد می‌کند و کمک می‌طلبد.
3ـ جماعه»، برخی کسانی که خود را به مذهبی انتساب می‌دهند و برخی معارف و افکار را که ارتباطی با عقاید صحیح ندارند، انگیزه‌ای و وسیله‌ای برای تخاصم و دشمنی و تنابز به القاب (اتهام کفر و نفاق) میان مسلمین می‌پردازند و وسیله‌ای برای استعمارگران شده‌اند، موضع‌گیری دارند.
4ـ جماعه التقریب، ایمان دارند که مهم‌ترین وظیفه مذهبی که برای هر صاحب نظر و اندیشه‌ای (بر حسب اختلاف طوائف و مذاهب اسلامی) لازم است، آگاه‌سازی مسلمانان به این خرد است و قطع انگیزه‌های خلاف و تفرقه میان مسلمانان از راه بیان عقیده اصلی اجماعی میان مسلمین و بیان موضوعاتی که جزء عقاید مسلمین محسوب نمی‌شوند.
5ـ غرض از تأسیس جماعه التقریب، به وجود آوردن یک مرکز اسلامی برای بسط و گسترش این تفکر است و در این راه از همه اندیشمندان و علمای جهان اسلام، مدد می‌طلبد و عقاید و مذاهب فقهی مذاهب را بر حسب مبانی اصول خود، مبتنی بر دلیل و برهان، منتشر می‌کند تا در مورد مسائل خلافی، به نظریه‌ای صحیح که بر منطق و برهان استوار است برسند و اگر بعد از بحث و بررسی، اختلافی باقی بماند، آن را با تسامح و سعه صدر تلقی نمایند و همراه با احترام و ادب و همکاری، با همدیگر برخورد نمایند.(6)

*****
جالب اینکه جماعه التقریب، در ایام حج آن سال 1368 هـ ـ 1942 م، مسائل حج را مطابق مذاهب اسلامی: حنفی، مالکی، شافعی، حنبلی، امامی ـ زیدی، در جدولی منتشر ساخت و نظر بسیاری از مسلمانان را به موضع خود در رعایت بی‌طرفی در نشر احکام فقهی مذاهب اسلامی جلب کرد.
این روش را فقه مقارن یا «فقه تطبیقی» نامند.

مجله «مکتب اسلام»
حوزه علمیه جوان قم، بعد از تأسیس خود، از زمان آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری (ره)، بعد از رحلت مراجع ثلاث: صدر، حجت و خوانساری، در زمان زعامت و مدیریت آیت‌الله بروجردی به اوج شهرت و نشاط علمی خود رسید.
زعامت آیت‌الله بروجردی به تعبیر استاد شهید مطهری، دارای مزایایی بود که در دیگر مراجع کمتر وجود داشت:
1ـ روش فقهی و تسلط بر مذاهب اسلامی؛
2ـ وحدت اسلامی و حسن تفاهم و تقریب بین مذاهب اسلامی
آیت‌الله بروجردی به حسن تفاهم میان سنی و شیعه، بسیار اعتقاد داشت. معظم‌له در دوره زعامت خود تا حد ممکن با این فکر، با مؤسسه «دار التقریب» همکاری داشت.
برای اولین بار بعد از چندصد سال بین زعیم روحانی شیعه و زعیم روحانی تسنن، شیخ عبدالمجید سلیم و بعد از ایشان شیخ محمود شلتوت (مفتی و رئیس جامع ازهر) روابط دوستی برقرار شد و نامه‌ها مبادله گردید که در نتیجه به صدور فتوای تاریخی معروف در مورد به رسمیت شناختن مذهب شیعه انجامید.(7)
در اواخر زعامت آیت‌الله بروجردی (به تعبیر استاد علی دوانی) در آذرماه سال 1337، جمعی از علمای شیعه بر محوریت یکی از مراجع وقت: آیت‌الله سیدکاظم شریعتمداری، گروهی را تشکیل دادند که در رابطه با: 1ـ تبیین عقاید صحیح اسلامی و 2ـ راهنمایی جامعه مسلمانان در ابعاد اخلاقی ـ اجتماعی، مجله‌ای را انتشار دادند که هم زبان گویای حوزه علمیه قم باشد و هم عالمان شیعه رابطه فرهنگی ـ مطبوعاتی خود را با مسلمانان برقرار نمایند.
این مجله به نام «مکتب اسلام» با امتیاز اجتهادی آیت‌الله شریعتمداری منتشر گردید.
در شماره اول مجله مکتب اسلام، هدف این نویسندگان که به قلم آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی تحریر یافته بود، چنین آمده است: «نویسندگان این کتاب (که فعلاً به صورت جزوات کوچک منتشر می‌شود) با در نظر گرفتن این حقیقت (انحراف عصر پهلوی) بر خود لازم دانستند با عزمی راسخ که از تشخیص صریح حقیقت سرچشمه می‌گیرد، تا آنجا که ممکن است و قدرت دارند آنچه را برای بیداری افکار و رسیدن به این مقصود نافع می‌بینند، در دسترس عموم بگذارند و روح تعلیمات اسلامی را چنانکه باید در خلال «بحث‌های متنوعی» که همه یک هدف را تعقیب می‌کنند، تشریح کنند.
نویسندگان این مجموعه، با استمداد از پیشگاه خداوند متعال، می‌خواهند به سهم خود مسلمانان را به نکات حساس تعلیمات اسلام آشنا و دورافتادگان را نزدیک و بیگانگان از اسلام را راهنمایی و ذخائر علمی اسلام را تا آنجا که وضع چنین نشریه‌ای اقتضاء می‌کند، معرفی و از اصول قوانین اسلامی دفاع کنند. ضمناً مدلل می‌سازند که یک زندگی صحیح بدون «دینداری» و پای‌بند بودن به اصول مذهبی، ابداً مفهومی نخواهد داشت.(8)
در لیست نویسندگان مجله مکتب اسلام، اسم این عالمان شیعه که امروزه مراجع تقلید ایران و جهان اسلام‌اند، آمده است:
آیت‌الله سید عبدالکریم موسوی (اردبیلی)
آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی
آیت‌الله محمد واعظ‌زاده خراسانی
آیت‌الله سید مرتضی جزایری
آیت‌الله مجدالدین محلاتی
آیت‌الله جعفر سبحانی تبریزی
آیت‌الله علی دوانی
آیت‌الله حسین نوری
و…
در سال‌های بعدی: اسم امام موسی صدر و آیت‌الله لطف‌الله صافی اضافه گردید. البته شهید دکتر سید محمد بهشتی و شهید مرتضی مطهری از نویسندگان این مجله بودند.
مطالعه مجموعه مقالاتی که 4 شماره رساله الاسلام و 6 شماره مجله مکتب اسلام، از روش تحلیل محتوائی این مقالات، نشان می‌دهد که نویسندگان دانشمند این دو حوزه اسلامی، چه اهدافی و گرایش‌هایی را دنبال کرده‌اند.

روش تحلیل محتوایی کیفی
یک متن که دارای پیام باشد، با بررسی بار ارزشی مفاهیم و اصطلاحات و عبارت‌های به کار رفته، می‌توان گرایش‌ها و پیام‌های آن متن را به دست آورد:(9)
عناوین مقالات چهار شماره اول مجله «رساله الاسلام»:
المسلمون امهٌ واحدهمحمد علی علویه پاشا
بیان المسلمین شیخ عبدالمجید سلیم
تفسیر قرآن کریم شیخ محمود شلتوت
التثبیت قبل التحکیم علامه کاشف الغطاء
وظیفه الدین فی المجتمع احمد امین
بین القانون الرومانی و الشریعه الاسلامیه محمد شافعی لبان
وحده المسلمین حول الثقافه الاسلامیه محمد تقی قمی
فریضه الحج عبدالوهاب خلاف
الی الدین من جدید شیخ محمدرضا شبیبی
لا خِلافَ فی الدین الحق محمدفرید وجدی
الفقه و الفقهاء فی مصر عهد الممالک شیخ عبدالعزیز مراغی
مستقبل البشر بعد انقسام الذره دکتر محمد محمود غالی
الیمن منذ ظهور الاسلام قاضی عبدالله جرافی
الباکستان فی محیط السیاسی احمد محمد عیسی
المغرب الاسلامی محی‌الدین القلیبی
من الادب الغربی ـ مولد عبقریه مصطفی طه حبیب
شماره 2:
تفسیر القرآن الکریم شیخ محمود شلتوت
الحریه و الاخاء و المساواه محمد حلی عیسی
اساس الاسلام احمد امین
کیف یسایر الفقه الاسلام تطور المسلمین عبدالوهاب خلاف
الشخصیه المحمدیه محمد فرید وجدی
الفقه السیاسی عند المسلمین محمد شافعی لبان
الفقه و الفقهاء فی مصر عهد المالیک شیخ عبدالعزیز مراغی
الدین و الدوله فی مشروع الزکاه محمد محمد المدنی
نشاه الروایه عند العرب محمد فؤاد السید
دنیا الذره محمد محمود غالی
زید بن علی عبدالله الجزاقی
اندونیسیا احمد محمد عیسی
الاسلام فی آمریکا محمد علی الحومانی
شماره 3:
تفسیر القرآن شیخ محمود شلتوت
الاسلام ـ الازهر ـ التقریب محمد عبداللطیف دراز
الاجتهاد فی الشریعه بین السنه و الشیعه علامه کاشف الغطاء
التسامح الدینی فی الاسلام احمد امین
رمضان علامه هبهالدین شهرستانی
الشخصیه المحمدیه محمد فرید وجدی
امه واحده و ثقافه واحده محمدتقی قمی
الفقه السیاسی عند المسلمین شیخ عبدالعزیز مراغی
امالی المرتضی شیخ ابی محمد عرجاوی
لاتنابزوا بالالقاب شیخ عبدالکریم جهمان
اقتراح علی الازهر شیخ عبدالعزیز محمد عیسی
التاریخ و التقریب دکتر محمود فیاض
من احادیث الجد فی باریس دکتر محمد یوسف موسی
ماذا تخبر نواه الذره للانسان محمد محمود غالی
رحله الی ایران دکتر یحیی الخشاب
شماره 4:
تفسیر القرآن الکریم شیخ محمود شلتوت
الاجتهاد فی الشریعه شیخ المراغی
الی جماعه التقریب سید محمد صادق صدر
حکم الشریعه فی استبدال النقد بالهدی محمود شلتوت
کلمات فی العلم و الدین محمد فرید وجدی
فریضه الحج شیخ محمد محمد المدنی
القومیه الاسلامیه دکتر محمود فیاض
امالی المرتضی شیخ محمد العرجاوی
هل من جامعه اسلامیه محمد بن عبدالله العمری
افضل‌الدین الکاشانی محمد محمد الخضری
نشاه الروایه عند العرب محمد فؤاد السید
الاسلام دین الوحده مسلم الحسینی الحلی
الدین و الفلسفه و العلم عبدالحلیم کاشف الغطاء
بین القدیم و الجدید محمد محمود غالی
در مجموع مقالات 4 شماره:
15 مقاله در فقه
13 مقاله اجتماع
5 مقاله جغرافیا
5 مقاله علم
6 مقاله ادبیات
علاوه از تفسیر استاد شیخ محمود شلتوت که در هر شماره تحریر می‌شود این تحلیل محتوا نشان می‌دهد که جهت‌گیری مجله «رساله الاسلام» بیشتر سه مقوله فقه و اجتماع و مقولات علمی را سمت‌گیری می‌کند و تفسیر و آموزش اسلام که هدف عمده استاد شیخ محمود شلتوت بوده است.
به علاوه مخاطب اصلی مجله «رساله الاسلام» بیشتر نخبگان فقهی جامعه اسلامی و دیگر طبقات اجتماعی است. لذا به نظر می‌رسد باید مجله «رساله الاسلام» را در ردیف مجلات پژوهشی، به شمار آورد.
نکتۀ جالب اینکه با اینکه اکثر مقالات رساله الاسلام، فقه و معارف اسلامی است، اما از دیگر علوم نیز ادبی، ـ علمی نیز بحث می‌شود.
مجموع مقالات شماره 6 ماهه مجله مکتب اسلام
شماره 1:
قرآن آفتابی که هرگز غروب ندارد آیت‌الله عبدالکریم موسوی
این همه مطبوعات ما آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی
فتوحات مسلمین محمد واعظ‌زاده
تربیت و تکامل مرتضی جزایری
محرمات در اسلام مجدالدین محلاتی
تجزیه و تحلیل در تاریخ اسلام جعفر سبحانی
مفاخر مکتب اسلام علی دوانی
توحید از نظر قرآن حسین نوری
شماره 2:
در اجتماع چه می‌گذرد ناصر مکارم شیرازی
دین از نظر قرآن و تفسیر عبدالکریم موسوی
محرمات در اسلام مجدالدین محلاتی
فتوحات مسلمین (تاریخ) محمد واعظ‌زاده خراسانی
مفاخر مکتب اسلام علی دوانی
تجزیه و تحلیل در تاریخ اسلام جعفر سبحانی
عقاید و مذاهب ناصر مکارم شیرازی
شماره 3:
تسخیر فضا ناصر مکارم شیرازی
مصلحی که جهان در انتظار اوست لطف‌الله صافی
پیدایش دین (تفسیر) عبدالکریم موسوی
خورشید حسین نوری
مفاسد (شخصی ـ نوعی) مجدالدین محلاتی
دستورهای جنگی اسلام محمد واعظ‌زاده
عرب پیش از اسلام جعفر سبحانی
شیخ مفید (تراجم) علی دوانی
کار، سرمایه، ابزار تولید موسی صدر
شماره 4:
ماده اصلاح و تربیت ناصر مکارم شیرازی
دین و فطرت (تفسیر) سیدعبدالکریم موسوی
ستارگان ثوابت حسین نوری
آغاز جنگ در اسلام و علل آن محمد واعظ‌زاده
پرورش اراده در پرتو محرمات مجدالدین محلاتی
تربیت و تکامل مرتضی جزایری
عرب قبل از اسلام جعفر سبحانی
افزایش ثروت موسی صدر
سید مرتضی علی دوانی
چرا دربارۀ دین تحقیق کنیم ناصر مکارم شیرازی
شماره 5:
پس از چهار ماه ناصر مکارم شیرازی
سیارات حسین نوری
رسوایی مطبوعات ناصر مکارم شیرازی
اخلاق هدف است یا وسیله مرتضی جزایری
توزیع ثروت، ارزش اضافی موسی صدر
اوضاع عرب و مردم در ایران جعفر سبحانی
سپاه توحید و جمعیت بت‌پرست محمد واعظ‌زاده
فلسفه احکام مجدالدین محلاتی
سید رضی علی دوانی
زندگی صحیح اجتماعی فقط در سایۀ ایمان ناصر مکارم شیرازی
شماره 6:
در راه تشکیل یک جامعۀ سعادتمند ناصر مکارم شیرازی
کهکشان، سحابی، وسعت جهان حسین نوری
خودکشی ناصر مکارم شیرازی
عنصر یهود و حکومت جوان اسلام محمد واعظ‌زاده
در جستجوی حقیقت محمد حسین بهشتی
آمار مسلمانان جهان موسی صدر
دو امپراطوری جهان معاصر اسلام جعفر سبحانی
شیخ طوسی علی دوانی
تربیت و تکامل مرتضی جزایری
اجتماع و گناه مجدالدین محلاتی
هدف دین
چنانچه ملاحظه می‌کنید موضوع مقالات نشان می‌دهد مجله مکتب اسلام، فقط درباره معارف اسلام از زمینه تفسیر عقاید در تاریخ اسلام، تاریخ مسلمین، اقتصاد، حقوق، تراجم و تربیت اسلامی به قلم دانشمندان و نویسندگان آن مطرح می‌شوند.
گرچه مقالات اجتماعی، بیشتر تحریر یافته است، اما هدف عمدۀ نویسندگان بازگویی معارف اسلامی به زبان روان و عموم فهم برای مخاطب فارسی‎زبان دنیای اسلام می‌باشد.
از این جهت برخلاف مجله رساله الاسلام که نخبگان، مخاطبان آن می‌باشد، خوانندگان مکتب اسلام عموم مسلمانان فارسی‌زبان است که علاقمند به آموزش اسلام هستند. لذا مجله مکتب اسلام، یک مجله ترویجی به حساب می‌آید: علاوه نویسندگان مکتب اسلام، فقط همان تعداد معدود از دانشمندان اسلامی است که در هر شماره مقاله آنها چاپ می‌شود، برخلاف رساله الاسلام که از نویسندگان متنوع از همه اقشار جهان اسلام استفاده کرده است.

نتیجه:
مجله رساله الاسلام، بیشتر:
فقهی، اجتماعی و علمی است؛
مجله پژوهشی است؛
مخاطبان: نخبگان جامعه اسلامی از هر ملیتی که باشد؛
تنوع نویسندگان از همه اقشار دانشمندان اسلامی.
مجله مکتب اسلام:
عقاید و معارف اسلامی در زمینه‌های تفسیر، تاریخ، عقاید، تراجم و…؛
ترویجی؛
نویسندگان معین و معدود؛
مخاطبان: عموم فارسی‌زبانان که علاقمند به آموزش اسلام دارند؛
در برخی از سال‌ها، تعداد شمارگان مکتب به 110 هزار در ماه رسید.(10)
به هر ترتیب، این دو مجله، هر کدام در زمینه خود، خلأیی را در جامعه اسلامی پاسخ گفته‌اند و تحول و دگرگونی قابل توجهی در میان مسلمین ایجاد کرده‌اند.
جزاهم الله عن ایمانهم خیر الجزاء
و السلام

————————————————————————————————-
1- احمد امین، زعماء الاصلاح فی عصر الحدیث، صفحه 311، دار الکتاب العربی، بیروت، بی تا.
2- محمد عبدالمنعم خفاجی، الازهر فی الف عام، ج 2، صفحه 138، مطبعه المنیریه للازهر، 1954 ـ 1374 هـ.
3- همان، صفحه 129.
4- الازهر فی الف عام، ج 3، صفحات 105 ـ 115.
5- مقاله استاد محمد واعظ‌ زاده در چاپ دوم در مقدمه مجله «رساله الاسلام»، 1949.
6- رساله الاسلام، شماره اول، صفحه 97 ـ 98.
7- مرتضی مطهری، بحثی درباره مرجعیت و روحانیت، مقاله مزایا و خدمات آیت‌الله بروجردی، صفحه 244، شرکت سهامی انتشار، 1341.
8- شماره اول مجله «مکتب اسلام»، هدف ما، به قلم آیت‌الله مکارم شیرازی.
9- دکتر فرامرز رفیع‌پور، تکنیک‌های خاص تحقیق در علوم اجتماعی، صفحه 112، شرکت سهامی انتشار، چ هفتم، 1389.
10- بسیار قابل توجه بوده است در حالی که «رساله الاسلام» در تعداد معینی که نخبگان آن را دریافت می‌کردند چاپ می‌شد و این تحول بزرگی در جامعه است.