نویسنده: سید محمود خسروشاهی (مدیر اجرایی مرکز بررسی های اسلامی )

**********
موسوعه گرانسنگ «فقه الصادق» از تألیفاتِ حضرت آیت الله العظمی سید محمد صادق روحانی (دامت برکاته) است.

این موسوعه به عنوان یکی از مهم‌ترین آثار و مجموعه‌های فقهی در تاریخ فقه شیعه شناخته شده تا آنجا که شگفتی و ستایش بزرگان عرصه فقه و اصول مانند آیات عظام بروجردی و خوئی و دیگر اعاظم را برانگیخته و به مرجعی مهم و اجتناب‌ناپذیر برای دانش‌پژوهان فقه اهل بیت (علیهم السلام) تبدیل شده است. به عنوان نمونه باید اشاره نمود که :حضرت آیت الله العظمی بروجردی (ره) دو بار از کتاب فقه الصادق در منبر تدریس خود مطالبی نقل فرمودند و حضرت آیت الله العظمى خویى (ره) در وصف این کتاب طى نامه‌اى مرقوم فرمودند که: «من کتاب فقه الصادق را شخصا براى آیت الله کاشف الغطاء بردم و گفتم: ببینید من چه‏ خدمت بزرگى به عالم اسلام و فقاهت نموده‌ام و چنین عالم محققى را تربیت‏ کرده‏ ام».

گفتنی است حضرت آیت الله العظمی روحانی تألیف این مجموعه فقهی را از سال 1372 هجری قمری آغاز کرده و در روز هجدهم ماه مبارک رمضان سال 1398 هجری قمری و در اوج مبارزات علیه رژیم ستمشاهی و در حالی که در تبعید به سر می‌بردند، نگارش آخرین جلد آن را به پایان رسانده‌اند. نسخه‌ای از اولین چاپ جلد اول این کتاب که به مبحث طهارت اختصاص دارد و هم اکنون در کتابخانه ملی و سایر کتابخانه‌های معتبر موجود است اولین بار در سال 1373 قمری توسط دارالمحکمه قم منتشر شده است.

مهم‌ترین امتیازات موسوعه «فقه الصادق»

تمامیت: فقه الصادق از معدود مجموعه‌های فقهی، مخصوصا در دوره‌های اخیر ـ است که مولف آن توفیق یافته تا به تمام مسائل فقهی از ابتدای کتاب طهارت تا پایان کتاب دیات بپردازد.

جامعیت: این موسوعه به بسیاری از فروعات فقهی پرداخته که حتی مرحوم علامه حلی در متن تبصره به آن اشاره‌ای نکرده است. لازم به ذکر است هر چند این موسوعه به کتاب «التبصره» ارجاع می‌دهد لیکن بسیاری از فروعات فقهی که در متون دیگری مانند «العروه الوثقی» آمده است را در برمی‌گیرد.

تتبع و کاوشگری: موسوعه فقه الصادق، خواننده را از مراجعه به کتاب‌های فقهی جهت اطلاع از آرای دیگر فقیهان بی نیاز می‌کند؛ چه آنان که در قرن‌های گذشته می‌زیسته‌اند و چه آن دسته از فقیهان معاصر مانند آیت الله العظمی خوئی، میرزای نائینی، محقق اصفهانی و آیت الله حکیم که پیش از نگارش این مجموعه آرای فقهی خود را عرضه کرده‌اند و حتی فراتر از این، آرای آن دسته از فقیهانی را گرد آورده است که مراجعه به آثارشان چندان رواج ندارد؛ مانند برخی از آرای آیات عظام شیخ کاظم شیرازی و شیخ عبد الکریم حائری.

پژوهشگری و تحقیق: موسوعه فقه الصادق، تنها به گردآوری آرای فقهی بسنده نکرده؛ بلکه تمام آنها را بر اساس دلایل و براهین محکم و به طور دقیق و علمی مورد بررسی و ارزیابی قرار داده است.

توجه به فقه پویا: درحالی که برخی از کتاب‌های فقهی توجه چندانی به روش‌های قاعده‌مند و استفاده از ساختار اصولی دقیق در نگارش ندارند و تنها بر اساس توافقات و ادراکات عرفی به ارائه مباحث می‌پردازند موسوعه فقه الصادق با جمع دو ویژگی شاخص گردیده است: بکارگیری ساختار دقیق اصولی و فهم عرفی درست و زیبا از متون شرعی.

جدید و به روز بودن: موسوعه فقه الصادق بر اساس جدیدترین شیوه‌ها و نظرات اصولی نگاشته شده و همگام با تغییرات و پیشرفت‌های علم اصول شیعه است و از این رو خواننده را از قواعد اصولی دقیقی که علم اصول در دوره معاصر به آن دست یافته، دور نمی‌سازد.

روانی و راحتی متن: اگر چه موسوعه فقه الصادق شامل مباحث و ادله و مناقشات دقیق است، از آنجا که با قلم عربی زیبا، عبارات سلیس و بیان واضح به رشته تحریر درآمده است، مطالب پیچیده و دشوار آن حتی برای طلبه‌های جوان فاضل نیز به آسانی قابل هضم است.


تربت امام حسین (علیه السلام) پاداش تألیف فقه الصادق

آیت الله العظمی روحانی در ملاقاتی چنین گفته اند: وقتی چند جلد از موسوعه “فقه الصادق” را برای اولین بار چاپ نمودیم خدمت بعضی از حضرات اعلام از جمله مرحوم حضرت آیت الله میرزا مهدی شیرازی فرستادم و بعد از چند روز بزرگواری نامه‌‌ای را از مرحوم میرزا برای بنده با بسته‌ای آوردند. در نامه مرحوم میرزا مکتوب فرموده بودند هر چه فکر نمودم چگونه از این خدمت شما به حوزه علمیه و ترویج فقه جعفری تقدیر نمایم به نتیجه نرسیدم. مگر آنکه تشرفی داشتم در سرداب حرم سید الشهداء و مضجع حضرت (سلام الله علیه) و مقداری از آن خاک را برداشتم و از شدت گریه بی‌هوش شدم وقتی مرا بیرون آوردند و به هوش آمدم هنوز در دستم تربت سیدالشهداء باقی بود و هم اکنون جهت تقدیر از خدمات علمی شما مقداری از آن تربت را هدیه می‌کنم.

فقه الصادق در کلام حضرت آیت الله العظمی خوئی(ره)

در این جا فقط به بعضی موارد به صورت گذرا اشاره می کنم:

* حضرت آیت الله العظمی سید ابوالقاسم خوئی :

ایشان در نامه‌های متعددی خرسندی خود را از تالیف این موسوعه گرانقدر بیان داشته اند که از جمله به چند مورد می توان اشاره کرد:

الف) :

بسم الله الرحمن الرحیم

راجع به فقه الصادق موارد عدیده آن را مراجعه کردم، بسیار مسرور و مأنوس شدم. امید است که ان شاء الله تعالی اسباب فراهم آمده و باقی نیز طبع شود. یک نسخه از آن را گرفته به آقای کاشف الغطاء دادم. امید است پیوسته در خدمات دینیه موفق و مؤید بوده باشید. زیاده عرض قابلی نداشته، التماس دعا دارم.

23 شهر شوال المکرم 1373 هـ. (1)

ب) :

بسم الله الرحمن الرحیم

به عرض می‌رساند: مرقومه محترمه که حاکی از سلامتی آن جناب و حاوی مطالب چندی که من‌جمله آنها بشارت (طبع جلد اول کتاب فقه الصادق بود) واصل و باعث مسروریت گردید. امید است حضرت حق جلّ و علا بر توفیقات آن جناب افزوده و به تأییدات غیبی خود مؤید داشته و از جمیع بلیات محفوظ بدارد.

ابوالقاسم الموسوی الخویی
15 شهر شوال الکرم 1374 هـ. (2)

ج) :

بسم الله الرحمن الرحیم

به عرض می‌رساند: ان شاء الله تعالی مزاج مبارک در کمال استقامت و عین عافیت بوده و ملالی نخواهید داشت. امید است پیوسته در اعزاز دین مبین و احیاء و نشر فقه صادق آل محمد ـ صلوات الله و سلامه علیه و علیهم ـ موفق و به تأییدات غیبی مؤید و از بلیات محفوظ باشید. اینجانب بحمدالله سلامت و تازه‎ای ندارم. یک نسخه از جلد اول (فقه الصادق) ارسالی جنابعالی به وسیله جناب مستطاب حجه الاسلام آقای حاج میرزا احمد انصاری ـ دامت تأییداته ـ واصل و بی‎نهایت موجب خوشوقتی و تشکر گردید. به خصوص از این که در این فرصت چنین اثر گران‎بهایی از حضرت‌عالی صادر شده است و مقداری از آن را مطالعه کردم. امیدوارم در طبع بقیهٔ اجزا موفق شوید. بدیهی است که نسخه ما را خواهید فرستاد.

در خاتمه مزید عمر و عزت و موفقیت حضرتعالی را از خداوند متعال طالب و از دعا فراموشتان ننموده، مستدعی دعا هستم.

والسلام علیکم و رحمه الله و برکاته
ابوالقاسم الموسوی الخوئی (3)

* شهید آیت الله دستغیب و فقه الصادق

الف) :

بسم الله الرحمن الرحیم

مولانا المعظّم اطال الله عمرکم فی خیر و عافیۀ و جعلکم ممّن ینتصر به لدینه بجاه محمد و آله (ص)

پس از تقدیم تسلیمات و تحیات وافرات و عرض ارادت و اخلاص معروض می‌دارد ان‌شاء الله تعالی وجود شریف به سلامت و هماره مورد الطاف خاصه و تأییدات حضرت احدیت ـ جلّ شانه ـ بوده باشید. جزء 17 کتاب شریف فقه الصادق که در ماه ذیحجه ارسال فرموده بودید زیارت شد و موجب مسرّت گردید، موفقیت آن جناب را بر تألیف یک دوره فقه استدلالی آن هم با قلم شیوا و روان خدا دادی، جدّا تبریک می‌گویم و از خداوند مسئلت می‌نمایم این خدمت را از حضرتت قبول فرماید و مورد نظر صاحب شرع انور قرار دهد. ضمناً برای تذکر عرض می‌شود پنج جزء، 1، 2، 3، 11، 16 از کتاب شریف ناقص است و ظاهراً حضرتت فراموش نموده، ارسال نداشتید. چنانچه موجود باشد و ارسال دارید تا دوره آن تمام باشد مزید بر تشکر و دعاگوئی است. و نیز مدرسه علمیه حکیم در شیراز که به وسیله اینجانب تعمیر و تأسیس شده، کتابخانه‌ای که در آن برای طلاب تأسیس شده چنان‌چه یک دوره کامل فقه الصادق و سایر مؤلفات شریفه حضرتت را به عنوان وقف بر کتابخانه مزبوره ارسال فرمایید مزید بر دعاگویی خواهد بود.

والسلام علیکم و رحمه الله و برکاته
الاحقر عبدالحسین دستغیب الحسینی
تاریخ سلخ محرم 1394 هـ. (4)

ب) :

بسم الله الرحمن الرحیم

حضرت آیت الله العظمی مولانا الحاج سید محمد صادق الروحانی مدظله العالی

به عرض عالی می‌رساند: ان‌شاء الله تعالی وجود شریف به سلامت و هماره مورد تأییدات حضرت احدیّت ـ جلّ شانه ـ بوده باشید. روز گذشته جلد 19 و 20 از کتاب شریف فقه الصادق واصل شد خدای را بر موفقیت آن حضرت به اتمام یک دوره فقه کامل استدلالی شکرگذارم و حضرتت را تبریک عرض می‌‎نمایم. امید است این خدمت مورد نظر و قبول حضرت بقیه الله ـ عجل الله فرجه الشریف ـ قرار گیرد و مسلمین را از طول عمر آن جناب بهره‌مند فرماید. …

والسلام علیکم و رحمه الله و برکاته
الاحقر عبدالحسین دستغیب حسینی
بتاریخ 12 شهر ذیقعده الحرام (5)

* نامه شیخ الازهر در مورد فقه الصادق

بسم الله الرحمن الرحیم

السلام علیکم و رحمه الله وبرکاته

و بعد:

جلد هفتم از کتاب «فقه الصادق فی شرح التبصره» را دریافت کردم. این اثر، اثری نیکو و قابل تشکر است چرا که جای خالی همچین اثری را در کتابخانه فقه اسلامی پر می‌کند و این مرا وا می‌دارد تا از جنابتان جلدهای قبلی را نیز بخواهم تا این دوره کامل باشد.

خداوند به واسطه شما و آنچه تحقیق کرده و نوشته‌اید سود برساند، و شما را از شمار سربازان عامل در خدمت اسلام و مسلمین قرار دهد. و سپاس خداوند بر شما.

والسلام علیکم و رحمه الله وبرکاته
شیخ الازهر
دکتر محمد محمد الفحام
28 آپریل 1971 م. (6)

——————————————————————————-

1- کتاب نامه های تاریخی، مجموعه نامه های آیت الله العظمی خوئی، ص 73.
2- کتاب نامه های تاریخی، مجموعه نامه های آیت الله العظمی خوئی، ص 75.
3- کتاب نامه های تاریخی، مجموعه نامه های آیت الله العظمی خوئی، ص 181.
4- کتاب نامه های تاریخی، مجموعه نامه های مراجع و علما، ص 347.
5- کتاب نامه های تاریخی، مجموعه نامه های مراجع و علما، ص 349.
6- کتاب نامه های تاریخی، مجموعه نامه های شخصیت های سیاسی و فرهنگی، ص 413.