کتاب «اسلام و هیئت» نوشته علامه سید هبه‌الدین شهرستانی با ترجمه و توضیحات استاد سیدهادی خسروشاهی از سوی بوستان کتاب منتشر شد. به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، این اثر، سرشار از نکته‌های بدیع درباره علم هیئت است که شگفتی همگان را برانگیخته و در کشورهای اسلامی با استقبال روبه‌رو و به زبان‌های مختلف ترجمه شده است.
در قرآن و احادیث، مطالب گوناگونی درباره آسمان، زمین، ستارگان، خورشید، ماه و دیگر مسائل مربوط به «علم هیئت» آمده است و طرح همین موضوعات، باعث شده دانشمندان اسلامی درباره این موضوع بیندیشند و تفسیر خود را از آیات و روایات، متناسب با دستاوردهای علمی روز، ارائه کنند. یکی از این دانشمندان، علامه سید هبه‌الدین شهرستانی است که حدود صد سال پیش، در اثر حاضر، دیدگاه‌های خود را موشکافانه به رشته تحریر درآورد.
بر اساس مطالب کتاب، دانشمندان می‌گویند انسان وقتی به آسمان نگاه می‌کند، می‌تواند با چشم غیر مسلح، سه هزار ستاره را ببیند که در آسمان به دور خورشید می‌چرخند و مانند خورشید و ماه قابل رؤیت‌اند. برخی پیشینیان از این کوکب‌ها به هراس افتادند و آنان را «خدایان» نامیدند و به پرستش آنها پرداختند تا این‌که پیامبران آمدند و آنان را به راه راست رهنمون شدند. دانشمندان عمر جهان هستی را سیزده میلیارد سال می‌دانند که از انبوه توده‌های ستارگان بسیار بزرگ تشکیل شده است و صدها هزار میلیون خورشید و ماه در آن وجود دارد. عقل نمی‌تواند این فرضیه را بپذیرد، چراکه اگر برای هر ستاره‌ای اسم خاصی بگذاریم، چه مقدار دقت لازم خواهد بود که نام ستارگان این کهکشان‌ها را بشماریم؟ دو هزار سال تمام برای شمارش نام آنان وقت لازم خواهیم داشت: (فلا اقسم بمواقع‌النجوم و انه لقسم لو تعلمون عظیم) فاصله بین این ستارگان بزرگ و کهکشان‌ها بسیار زیاد است.
نزدیک‌ترین کهکشان، دارای یک‌صد هزار میلیون خورشید یعنی یک‌صد میلیون مجموعه شمسی است و خورشید ما که مستقر و ثابت است، اگر حرارتش بیشتر شود، کره زمین با فاجعه‌ روبه‌رو خواهد شد.
در کهکشان «عقرب» ستاره یا خورشیدی وجود دارد که 27 میلیون ‌بار بزرگ‌تر از خورشید ماست! هر نور کم‌سویی هم که ما در آسمان می‌بینیم، پرتوی از یک جهان است و دانشمندان مدعی‌اند در جهان هستی بزرگ، هزار هزار هزار میلیون کهکشان وجود دارد. پس جایگاه کره ما و انسان‌ها در قبال این جهان هستی چه می‌تواند باشد؟ (أأنتم اشد خلقا أَم السماء). پس نباید اصولا فکر کنیم کره زمین، حجم قابل اعتنایی در برابر این کرات، ستاره‌ها، خورشیدها و کهکشان‌ها دارد!
نور با سرعت 300 هزار کیلومتر در ثانیه در حرکت است، یعنی نور هفت بار و نیم در هر ثانیه به دور کره زمین می‌چرخد! یعنی نوری که امروز ما در آسمان رؤیت می‌کنیم، در واقع قبل از یک میلیون سال نوری از آن ستاره‌ یا خورشید ساطع شده تا به ما رسیده است. ماه از خود نوری ندارد و سرد است و به دور کره زمین می‌چرخد و کره زمین، دنباله‌‌رو خورشید است. ستارگان دیگر، هرکدام کوکب‌های ویژه خود را دارند، ولی کره زمین فقط یک کوکب ـ‌ماه‌ـ را دارد که در هر 29 روز و نیم در ماه، به دور آن گردش می‌کند. کره زمین پنجاه برابر بزرگ‌تر از ماه است و خورشید یک میلیون ‌بار از زمین بزرگ‌تر است.
این خلاصه‌ای از اکتشافات و نتیجه بررسی‌های دانشمندان علوم نجوم و هیئت و آسمان است که با استفاده از محاسبات دقیق علمی و پس از مراجعه به نتایج به‌دست آمده از عکسبرداری‌ها و اکتشافات عجیب دستگاه‌هایی چون «هابل» یا ماهواره‌های فضایی و موشک‌های فضاپیما و هزاران وسیله علمی دیگر، به این نتایج رسیده‌اند. این نتایج، بی‌تردید همه دانستنی‌های جهان هستی نیست. پس آن‌چه که در گذشته به آنها اشاره شده و در لسان قرآن و احادیث آمده، در واقع برای تقریب ذهن افراد و متناسب با درک و فهم انسان عصر نزول قرآن و صدور روایات است و فقط به عنوان اشاره به عظمت خلقت و هستی است، وگرنه میدان و بستر گسترده‌تر برای ارزیابی و دریافت و درک حقایق افزون‌تر، همواره باز بوده است، همان‌طور که نظریات امروزه دانشمندان، در واقع اشاره به گوشه‌هایی از دانسته‌های آنان درباره جهان بزرگ هستی و پیدایش خلقت و انسان و آسمان‌ها و کهکشان‌هاست.
مولف در بخشی از کتاب حاضر می‌نویسد: «این کتاب برای نخستین ‌بار در سال 1328 هجری قمری چاپ شد و در بین محافل علمی مورد توجه شایان قرار گرفت و بسیاری از دانشمندان آن را مطالعه کرده و بزرگان علم و دانش و شعر و قلم، تقریظ‌هایی بر آن نوشته و مجلات و نشریات کشورهای اسلامی و غیر اسلامی، مطالبی درباره آن منتشر نمودند و در نزد مولف، نامه‌های بسیاری از رجال علم و ادب گرد آمد. و تفریظ‌های بسیاری توسط علمای بزرگ درباره این کتاب نوشته شده است.»
دانشمند بزرگ «طالب اوف» از روسیه درباره این کتاب می‌نویسد: «من گمشده خودم را در کتاب “اسلام و هیئت” یافتم، ولی متاسفانه این کتاب وقتی به دست من رسید که چشمانم از روشنایی افتاده و من از فیض ترجمه آن به زبان روسی محروم شده‌ام. اگر چنین توفیقی نصیب من می‌شد، جهانیان می‌دیدند که چگونه دانشمندان روسیه، به اسلام روی می‌آوردند. بسیار به‌جاست که مسلمانان به وجود شما افتخار کنند، زیرا که شما در کشف و حل مسائل علمی ـ دینی، بر علمای اروپا، در کشفیات علمی ـ فنی، پیشی جسته‌اید.»
«میخاییل نعیمه» استاد سرشناس نیویورک نیز می‌نویسد: «آنچه را که شرق در سایه ایمان و تجربیات روحی و معنوی، از قرن‌ها پیش دریافته است، هم‌اکنون غرب می‌کوشد که به وسیله میکروسکوپ و تلسکوپ خود آن را کشف نماید و جای دقت است که غربی‌ها هرچه که بیشتر بررسی و تحقیق می‌کنند، سرانجام به شرق روی می‌آورند و آنگاه که گرد و غبار از چهره علوم و حقایق مشرق پاک کردند، آنها را به مثابه حقایق و کشفیات جدید، به هموطنان خود عرضه می‌دارند. هم‌اکنون غرب مشغول بررسی فلسفه‌های چین، هند، عرب و دیگر بلاد مشرق زمین است تا به وسیله آنها، کلید مشکلات اسرار وجود و هستی را پیدا کند…».
ژنرال «محمد پاشا» که در سال 1335هجری قمری به شهادت رسید، درباره این کتاب می‌نویسد: «من در طول شصت سال عمرم، همیشه در فکر و اندیشه‌ام این شک و تردید باقی بود که اسلام چگونه می‌تواند با حرکت زمین موافق باشد؟ و ما چگونه می‌توانیم کشفیات علمی جدید را با نظریات اسلامی تطبیق کنیم؟ تا آن‌که در سال 1333 هجری یک جلد از کتاب “اسلام و هیئت” را در کوفه به دست آوردم و پس از مطالعه آن، سجده شکر نمودم و سوگند یاد کردم که اگر زنده ماندم، پس از پایان جنگ جهانی، این کتاب را به زبان ترکی ترجمه کنم و آن را به ضمیمه متن عربی در آستانه چاپ کرده و رایگان بین دانشجویان توزیع نمایم، زیرا من به خوبی می‌دانم که آنان بیشتر از من درباره این موضوع در تشویش و اضطراب هستند!»
یکی از علمای بزرگ به مولف کتاب می‌نویسد: «کتاب اسلام و هیئت، هیئت یونان را از بین برد، پایه‌های آن را ویران ساخت، برای آن‌که هیئت یونانی در قرن اخیر بر پایه “مجسطی” استوار نبود، بلکه استوانه‌های آن را مغز و فکر مسلمانان تشکیل می‌داد و آنان چنین می‌پنداشتند که هیئت یونانی موافق دین اسلام است، ولی هنگامی که کتاب اسلام و هیئت منتشر شد و دلایل و آیات آن در انظار اهل علم جلوه‌گر گردید و پرتو افکند، هیئت یونانی مانند خاکستری گردید که بادی تند، در روزی طوفانی بر آن وزید و نیست و نابودش کرد! محکمترین و عمده‌ترین سلاح این کتاب، شرح و تفسیر چهار موضوع مهم است که در دین اسلام آمده است: 1ـ در آسمان نیز موجوداتی وجود دارد. 2ـ قبه آسمان. 3ـ دحوالارض. 4ـ تعدد زمین‌ها. این موضوعات در احادیث آمده است، ولی مفاهیم آنها در نظر مردم مجهول و مبهم بود تا آن‌که (علامه) “شهرستانی” آنها را به بهترین وجه، تفسیر و توجیه نمود و حقایق آن موضوعات روشن گردید.»
عالم بزرگ مصری «شیخ عبدالعزیز جاویش» در کتاب خود به نام «الاسلام دین الفطره» می‌نویسد: «بسیار به‌جاست که من در اینجا یادآور شوم که یکی از مجتهدان شیعه، سید هبه‌الدین معروف به شهرستانی، که از علمای معاصر ماست، کتاب پر ارجی را تالیف نموده که پیوند اسلام با هیئت جدید را در آن روشن ساخته و پاره‌ای از مباحث ارجدار و سودمندی را در آن آورده که سزاوار است من قسمت‌هایی از آن را که درباره معنای آسمان از نظر قرآن آمده است، نقل کنم…»
مجله «الآثار» چاپ لبنان ـ در شماره دوم سال دوم خود ـ می‌نویسد: «اسلام و هیئت کتابی است که در کشف مسائل هیئت جدید، از ظواهر قرآن و احادیث، می‌کوشد و تألیف یکی از علمای بزرگ بغداد است… در این کتاب همه مطالبی که مربوط به علم هیئت است با استشهاد به اقوال فلک‌شناسان بزرگ، آمده و مباحث مفیدی مطرح شده که سزاوار است همه کسانی که علاقه‌ای به مسائل هیئت و فلک‌شناسی دارند، آن را مطالعه نمایند.»
تمامی این‌ها گوشه‌ای از نامه‌ها و تفریظ‌هایی است که درباره تالیف این اثر، نوشته شده است.
علامه شهرستانی اول قرن چهاردهم هجری، روز سه‌شنبه 23 ماه رجب سال 1301 برابر با نوزدهم ماه می 1883میلادی، هنگام ظهر در شهر «سامراء» متولد شد و در دامن مادر و زیر سایه تربیت پدر تا سال دهم پرورش یافت و از سال دهم به تحصیل مقدمات و دروس ابتدایی اشتغال ورزید و تا سال نوزدهم، سطوح و صرف و نحو و منطق و معانی و بیان و بدیع و عروض را تکمیل کرد و از علوم حساب و هندسه و هیئت و تواریخ و آثار و اخبار و حدیث و رجال و درایه، فارغ‌التحصیل شد و در خلال این مدت، از مقالات ملل و نحل و دروس علم کلام و فنون حکمت و فلسفه بحث و فحص می‌کرد و چون قریحه تالیف در وجود ایشان موهبت الهی بود، در همان اوان کتاب‌هایی در علوم مذکور به نظم و نثر تالیف کرد.
وی در سال نوزدهم از کربلا به نجف‌ اشرف ـ که مرکز علما و روحانیان شیعه و محل تکمیل دروس نهایی است ـ عزیمت کرد و در مجلس درس استادانی نظیر علامه وحید، آیه‌الله آخوند خراسانی، آیه‌الله یزدی و آیه‌الله شریعت اصفهانی حاضر شد و به دلیل جودت فکر و حدت فهم، در اندک زمانی به مقام عالی اجتهاد نایل شد.
علامه شهرستانی در اواخر سال بیستم، مشغول بحث از اسرار احکام شرعی و فلسفه قوانین دینی شد و هیئت قدیم را نیز تحصیل کرد و سایر ریاضیات و طبیعیات را نیز به درجه کمال رسانید. وی سپس به مطالعه کتاب‌های غربی‌ها پرداخت و مجلات و روزنامه‌های دینی و علمی هند و مصر را مطالعه کرد. خودش نیز مقالات مفید و گفتارهای سودمندی در جراید و مجلات منتشر می‌کرد. سید در تطبیق فلسفه جدید با ظواهر شرعی، ید طولایی پیدا کرد و فکر خود را صرف کرد تا کشفیات جدید را با ظواهر کتاب و سنت، در ترازوی عقل بسنجد و هرقدر این فکر را جلوتر می‌برد، صائب‌تر می‌دید. علامه شهرستانی روی این اصل به تالیف الهیئه و الاسلام ـ نام عربی کتاب: اسلام و هیئت ـ اقدام کرد و تا چهار مرتبه این کتاب را از چک‌نویس به پاک‌نویس درآورد تا این‌که در سال 1327 کتاب به انجام رسید و منتشر شد.
هبه‌الدین در کتاب‌ها و مولفات خود در واقع یک «مجدد» بود و راه پیشینیان را پشت‌سر گذاشت و سبک عصر جدید را پیش گرفت. او مسائل مشکل و مهم علمی را با سبکی جالب و قابل فهم برای عموم می‌نوشت و این سبک طوری بود که هیچگونه ابهامی در آن راه نداشت و در عین حال، نشان‌دهنده عمق فکری و احاطه کامل او به‌شمار می‌رفت.
هبه‌الدین در نخستین سنین زندگی به تالیف پرداخت و اگر فاجعه کوری و نابینایی او در سال 1345 هجری پیش نیامده بود، شاید هبه‌الدین از علامه حلی و سیوطی که به کثرت آثار مشهورند، پیشی می‌جست.
فهرست مولفات و رساله‌های هبه‌الدین بالغ بر سیصد و پنجاه جلد کتاب و رساله می‌شود.
مولف این اثر، آثار گران‌بهای مطبوعه و مخطوطه داشته است که به برخی از آنها عبارتند از: نهضه‌الحسین(ع)، المعارف العالیه، اضرارالتدخین او شرب‌الدخان فی نظر الطب والدین، توحید اهل‌التوحید، جبل قاف، رواشح‌الفیوض فی فن‌العروض، التذکرهالآل محمد الخیره، الدلایل و المسائل، ما هو نهج‌البلاغه، تحریم نقل الجنائز المتغیره.
این اثر در انتها حاوی نمایه‌ای از اعلام، مکان‌ها و کتاب‌هاست.
چاپ اول کتاب «اسلام وهیئت» در شمارگان 1200 نسخه، 576 صفحه و بهای 110000 ریال راهی بازار نشر شد.

منبع