بسم الله الرحمن الرحیم

حضار محترم علما و اساتید معظم!
ما امروز به مناسبت بزرگداشت یاد و خاطره علامه بزرگوار آیت‌الله سیدهبهالدین حسینی‌شهرستانی جمع شده‌ایم و همه می‌دانیم که آیت‌الله شهرستانی یکی از بزرگان علمای معاصر و از ستارگان درخشان فرهنگی در جهان اسلام است.
درباره زندگی و چگونگی فعالیت‌های علمی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی و آثار و تألیفات علمی وی، مقاله‌ها، رساله‌ها و کتاب‌هائی از سوی عده‌ای از فضلا و پژوهشگران نوشته شده و منتشر گشته است که از آن جمله‌اند: دکتر محمدباقر احمد الهادلی مؤلف کتاب‌ «هبه‌الدین الشهرستانی آثاره الفکریه و مواقفه السیاسیه» و دکتر اسماعیل طه الجابری صاحب کتاب «هبه‌الدین الشهرستانی و منهجه فی‌الاصلاح والتجدید و کتابه التاریخ» و استاد سیدعبدالستار الحسینی که اخیراً کتابی تحت عنوان «السید هبه الدین الحسینی الشهرستانی فی حیاته و نشاطه العلمی و الاجتماعی» تألیف نموده‌اند که به همت مؤسسه «تراث الشیعه»‌ در قم منتشر شده است.

من در این فرصت کوتاه قصد ورود به شرح همه ابعاد و مسائل زندگی علامه شهرستانی در زمینه‌های علمی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و غیره را ندارم؛ ولی قبل از پرداختن به موضوع اصلی که معرفی کتاب «الهیئه و الاسلام» و ترجمه‌های متعدد آن و همچنین اشاره به آخرین اکتشافات بشری در زمینه علم‌الفلک یا گیتاشناسی است، بی مناسبت نمی‌دانم که به یکی دو بُعد چندان شناخته نشده در زندگی علامه شهرستانی، اشاره‌ای بکنم: یکی از این دو بعد که قابل بررسی و تحقیق است، مسئله دیدگاه «تقریبی» علامه شهرستانی است که باتوجه به ضرورت‌های زمان، از یک قرن پیش به آن پرداخته است:

در میدان تقریب بین مذاهب اسلامی

در واقع مرحوم علامه شهرستانی از پیشقراولان اندیشه تقریب بین مذاهب اسلامی بود. او علاوه بر همکاری با «دارالتقریب بین‌المذاهب الاسلامیه» قاهره و نوشتن مقالاتی در مجله «رساله الاسلام»، روابط صمیمانه و دوستانه‌ای با بسیاری از علمای اهل سنت در بلاد عربی داشت و مکاتباتشان با آنها، نشان‌دهنده روشن‌بینی و دوراندیشی علامه شهرستانی در ضرورت همکاری و تعاون بین علمای اسلامی است.

بخشی از مکاتبات علامه شهرستانی با شخصیت‌های برجسته و علمای مذاهب و اندیشمندان و مستشرقان و دگراندیشان در کتاب «هبه‌الدین الشهرستانی منهجه فی‌الاصلاح والتجدید و کتابه التاریخ» چاپ بغداد، دارالشئون الثقافیه به سال 1429 هجری، نقل شده که در بخش اسناد کتابخانه عمومی علامه شهرستانی در صحن کاظمین ـ مکتبه‌الجوادین العامه ـ نگهداری می‌شود و همچنین متن نامه‌های شخصیت‌هایی چون شیخ طنطاوی جوهر (از الازهر) و شیخ محمد مصطفی المراغی (مفسر معروف و امام جماعت مسجد بزرگ الازهر) و استاد امام یحیی (رهبر زیدیه در یمن) ناجی السویدی، زکی صفوت، عباس محمود العقاد (از مصر) محمد شکری الآلوسی از علمای معروف عراق و دعوت وی برای دیدار رفع سوء‌تفاهم‌ها: با شیخ محمدرشید رضا (صاحب تفسیرالمنار) و دیگران… در همان مرکز موجود است که امید می‌رود پس از تشکیل نخستین کنفرانس علمی بزرگداشت علامه شهرستانی، همراه مجموعه کامل آثار ایشان، چاپ و در اختیار علاقه‌مندان قرار گیرد.

روش اصولی علامه شهرستانی در راستای اهداف تقریب بین مذاهب اسلامی، علاوه بر نوشتن و نشر مقالاتی در مجله «رساله‌الاسلام» چاپ قاهره و نشریات اسلامی دیگر، در بلاد عربی و ایران، تألیف و نشر کتاب‌ها و رساله‌هایی بود که در ریشه‌زدایی از مبانی فکری فتنه‌ها و ایجاد اختلاف‌ها در بین علما و یا پیروان مذاهب اسلامی نقش اساسی داشته است و در واقع محتوای معتدل این آثار عوامل و انگیزه‌‌های اختلاف بین شیعه و اهل سنت را از میان برمی‌داشت؛ و مراجعه به فهرست رساله‌ها و مقالات منتشرشده علامه شهرستانی، در این زمینه به‌خوبی نشان می‌دهد که او در راستای برقراری روابط حسنه استوار با برادران اهل سنت، از طریق رفع شبهات و دفع اتهامات، کوشا و پویا بوده است.

به‌عنوان نمونه می‌توان اشاره کرد که علامه شهرستانی با توجه به مسائل خلافی مانند بحث خلافت و مسئله حلول و اتحاد و موضوع تحریف قرآن، و مسئله نماز جمعه و یا نقل جنائز و غلو در مورد اهل بیت علیهم‌السلام و یا شبیه‌سازی در مراسم عزاداری‌های حسینی و امثال این‌ها، مقالات و رساله‌های زیر را یک قرن پیش تألیف و منتشر ساخته است: توحید اهل‌التوحید، تنزیه‌التنزیل او تنزیه‌المصحف الشریف من‌النقص والنسخ والتحریف، الخلاف فی‌الخلافه، وجوب صلوه الجمعه، خیر جواب فی‌الرد علی فصل الخطاب، فتح‌الباری فی جواز تقبیل الآیدی والاعتاب، الغالیه فی رد المغالیه، شبهات وحلول،‌ تحریم نقل الجنائز، اجتهاد الصحابه حول المتعه، التنّبه فی تحریم التشبه و… علاوه بر اینها، در میان مجموعه 350 اثر و رساله‌ای که از علامه شهرستانی باقی مانده است، شاید دهها اثر دیگر، در مورد شبهات و رفع اشکالات و توضیح نظریات شیعه است که این اقدام، در واقع راهگشای علمی و منطقی در مسیر تقریب بین مذاهب اسلامی است.

به نوشته دکتر اسماعیل طه الجابری، علامه شهرستانی در همین راستا در یکی از مجلدات مجموعه سیزده‌گانه «الدلائل والمسائل»، بحثی را تحت عنوان فضل الشیخین مطرح ساخته و در آن به بررسی مقام و موقعیت دو خلیفه نخست در تاریخ اسلام پرداخته و نقش آنها را در پیشرفت سریع اسلام و تأسیس دولت عربی ـ‌ اسلامی، پس از رحلت پیامبر اکرم (ص) روشن ساخته و به زندگی ساده آنان اشاره نموده و چگونگی همکاری مشورتی امام علی علیه‌السلام را در این دوران تبیین نموده است. (رجوع کنید به کتاب: «هبه‌الدین الشهرستانی، منهجه فی الاصلاح و التجدید و کتابه‌التاریخ» تألیف دکتر اسماعیل طه الجابری، چاپ وزاره الثقافه بغداد، 2008 م، ص 225). دومین بعد کمتر شناخته شده زندگی علامه شهرستانی شرکت او در جهاد مقدس بر ضد اشغالگران خارجی، همزمان با نهضت و قیام علماء عراق است که به «انقلاب بیستم» (ثوره العشرین) معروف است.

در میدان جهاد

علامه شهرستانی در سا‌ل‌های 1914 و 1915 م در قیام علما و مردم عراق علیه نیروهای اشغالگر انگلیسی یکی از رهبران اصلی جهاد و در نبرد «الشعیبه» بود و فرماندهی نیروهای مسلح مردمی، علیه اشغالگران را به‌عهده داشت. بیانیه‌ها، اعلامیه‌ها و فتواهای علامه شهرستانی در دعوت عموم مردم به ادامه جهاد برای بیرون راندن همه نیروهای دشمن، نقش بسیار تأثیرگذاری داشته و ارتباط و همکاری او با عشائر عراقی ـ اعم از سنی و شیعه ـ برای نبرد مشترک علیه دشمن مشترک، در اسناد باقی مانده از آن دوران نشان‌دهنده اهمیت و ارزش موضع جهادگرانه علامه شهرستانی است.

ترجمه خلاصۀ یکی از فتاوی جهادیه ایشان برای دفاع از بصره که در آن به احکام شرعی دفاع نیز اشاره شده و با عنوان: «سیوف‌الدین و شیوخ‌العشائر والابطال المحترمین حفظ‌الله بکم ثغورالمسلمین» منتشر گشته، چنین است:«بسم‌الله الرحمن الرحیم/ همه شما از گرفتاری‌‌هایی که برای مردم عراق و ایران، به علت غفلت‌ها در قبال دفاع از هجوم کفار بر سرزمین‌های ما وارد شده، آگاه هستید. در این میان وظیفه الهی شما آن‌‌است که پیر و جوان، مرد و زن برای دفاع از میهن در برابر کفار قیام کنید و به وعده‌های فریبنده و دروغ دشمن توجه ننمائید و به‌طور متحد علیه کفار جهاد کنید و اگر کسی توان جسمانی ندارد، با مال و سلاح مجاهدان را یاری دهد که همان پاداش مجاهد را عندالله دارد. برادران! فرصت را از دست ندهید. در این نبرد یکی از دو نیکی در انتظار ماست: پیروزی یا شهادت.

مسلمانان! مانند شیران خشمگین به پا خیزید و همه نیروهای مسلمان باید متحد شوند که دستور قرآن است و بدین‌وسیله، کفار را از میهن پاک خود بیرون کنید که بی‌تردید در نزد خداوند و رسول اکرم و ائمه اطهار سلام‌الله علیهم، سربلند و با افتخار خواهید بود. نجف اشرف. خادم الشرع المبین السید الشهرستانی هبه‌الدین». علاوه بر دهها اعلامیه و نامه و پیام، در یک تلگراف به فرمانده کل نیروهای عثمانی که در عراق علیه نیروهای انگلیسی می‌جنگیدند، با امضای علمای معروف در مورد سلاحهای موجود در نجف، می‌فرستد که متن آن چنین است:«بسمه تعالی ـ‌ عالیجناب فرمانده کل، مؤید باشد.

تلگراف شما رسید. از اخبار انضباط و پیروزی سربازهای اسلامی مسرور شدیم. به نام اسلام از کوشش‌های اسلامی و همت شما تشکر می‌کنیم و از خداوند برای خود و شما پیروزی بر کفار را خواستاریم در مورد تجهیزات نجفی‌ها پرسیده بودید در حضور فرماندار، موضوع روشن است. تفصیل را از او بخواهید، به شما اطلاع خواهد داد. شیخ‌الشریعه، مصطفی کاشانی، کلیددار روضه حیدری، بحرالعلوم زاده محمدعلی، جواد صاحب جواهر، مهدی الخراسانی، هبه‌الدین الشهرستانی، عبدالکریم الجزائری، آیت‌الله زاده الرشتی اسحاق.» آیت‌الله علامه شهرستانی که خود شخصاً همراه مجاهدان در جنگ با اشغالگران انگلیسی شرکت داشت، طی یادداشت‌هائی اسرار نبرد شعیبه را توضیح می‌دهد که خوشبختانه این یادداشت تحت عنوان «معرکه الشعیبه» در سال 1429ق/ 2008 م از طرف «دارالضیاء» در نجف اشرف به چاپ رسیده است.

در جنگ معروف «ثوره العشرین» که به رهبری مراجع عظام نجف و علمای کربلا و کاظمین علیه اشغالگران انگلیسی آغاز شد، علامه شهرستانی اسامی بعضی از آن‌ها را که در سطح مرجعیت و اجتهاد قطعی بودند، چنین ذکر کرده است: شیخ فتح‌الله اصفهانی، شیخ محمدحسین ‌آل کاشف الغطاء، سیدمحمدکاظم طباطبائی، شیخ محمدرضا شیرازی، میرزامهدی خراسانی، سیدابوالقاسم کاشانی، شیخ محمدجواد جواهری، سیدمحمد سعیدحبوبی، شیخ عبدالکریم جزائری، شیخ اسحاق رشتی، شیخ جعفر کاظمی، شیخ عبدالرزاق الحلو… البته علامه شهرستانی در کتاب «معرکه الشعیبه» اسرار و اسناد بسیاری در توضیح نبرد در این منطقه را نقل کرده است.

آثار فکری و علمی

در مورد بعد برجسته زندگی علامه شهرستانی که همان بعد فکری ـ علمی و تألیف و نشر کتاب‌ها و آثار بی‌شمار است، همان‌طور که اشاره کردم، پژوهشگران عرب معاصر تحلیل‌ها و بررسی‌ها و کتاب‌هایی نوشته‌اند و انتشار یافته است و من در اینجا فقط به نکته‌ای که مرحوم علامه آقا شیخ آقا بزرگ تهرانی در «دائره المعارف» ارزشمند خود ـ «نقباء البشر» ـ آورده است، اشاره می‌کنم.

علامه آقا بزرگ تهرانی می‌نویسد: «شهرستانی آثار پربهای بسیاری دارد. او درباره بسیاری از علوم اسلامی و در زمینه‌های مختلف، آثاری به نظم و نثر، از خود به‌یادگار گذاشته است…» علامه تهرانی در موسوعه پرارج دیگر خود «الذریعه الی تصانیف الشیعه» به نقل از فهرستی که خود علامه شهرستانی برای وی فرستاده است، اسامی دهها کتاب و رساله و بحث علمی ـ تاریخی، فرهنگی را ذکر نموده است که بخشی از آن‌ها به زبان عربی منتشر شده و تعدادی از آن‌ها به زبانهای مختلف، از جمله: فارسی، انگلیسی،‌ هندی، اردو و ترکی و غیره ترجمه و انتشار یافته است. از جمله کتاب‌هایی که به زبان فارسی ترجمه گشته و در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفته است،‌کتاب‌ها و رساله‌های زیر است: «معجزه‌‌های جاودان»، «معارف»، «نهضت‌ حسین (ع)»، «وجوب نماز جمعه»، «ذوالقرنین و سد یأجوج و مأجوج»، «نهج‌البلاغه چیست»، «اسلام وهیئت»، و … رساله‌های دیگر.

بعضی از کتاب‌های فوق را چند نفر ترجمه و منتشر ساخته‌اند؛‌مثلاً کتاب‌المعارف را نخست مرحوم مهدی حاج سراج انصاری از شاگردان برجسته علامه شهرستانی ترجمه نمود و سپس آقای غلامرضا خلیقی به برگردان آن پرداخت که در قم چاپ شد و «ماهونهج‌البلاغه» را نخست شیخ ضیا‌ءالدین در عراق ترجمه نمود و بعدها مرحوم سید عیسی اهری در قم… ‌و همچنین کتاب «الهئیه و الاسلام» را چند نفر ترجمه کرده‌اند که در عراق و ایران انتشار یافته است. اجازه می‌خواهم که نخست به اهمیت این کتاب در یک قرن پیش،‌ اشاره کنم. علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی در کتاب معروف الذریعه، درباره این کتاب می‌نویسد: «سید هبه‌الدین در این کتاب خود به استخراج مبانی هیئت جدید از ظواهر قرآن و حدیث اقدام نموده و در سال 1327 هـ تالیف آن را به پایان رسانید و در 1328 هـ به چاپ رسید و به علت نیاز زمان،‌ به سرعت مورد استقبال و توجه قرار گرفت. علامه شهرستانی در این کتاب نخست مسائل فلکی را از دیدگاه دانشمندان پیشین و سپس از نظر هیئت بطلمیوسی و سرانجام از منظر علم هیئت جدید مورد بحث قرار داده و دیدگاه اسلام را،‌با استفاده از کتاب و سنت ‌ـ‌ قرآن و حدیث ـ بیان داشته است.»

در واقع می‌توان گفت که نام سید هب?‌الدین شهرستانی با نام کتاب «اسلام و هیئت»‌قرین شده و هنگامی که‌ اسم هب?الدین شهرستانی را می‌آوریم،‌به طور طبیعی نام کتاب اسلام و هیئت به ذهن تبادر می‌کند که در آن،‌همانطور که علامه تهرانی اشاره نموده است در ارائه توافق علم جدید با استدلال به آیات و احادیث در مسئله گیتاشناسی و دلالت اکتشافات علمی جدید در مسئله اسرار جهان هستی و کائنات آسمانی، موفق بوده است. این کتاب به محض انتشار،‌در سراسر جهان اسلام با استقبال عمیق و گسترده‌ای روبرو گردید و دفتر علامه شهرستانی ده‌ها نامه و شعر و تقریظ درباره اهمیت این کتاب،‌از دانشمندان مسلمان و غیرمسلمان،‌شرقی و غربی،‌عرب و عجم،‌دریافت نمود. جلد اول این کتاب در سال 1328 هـ (یک صدو پنج سال قبل) در چاپخانه «الآداب» بغداد به طبع رسید که در روی جلد آن،‌شعری در ماده تاریخ چاپ کتاب از استاد «محمد السماوی» آمده است که می‌گوید:

ریـاض فـضل ظلّـها غمام و هیئه یجلی بها الظلام
شـید فـیها هیـب? الدین لما أســـسه آبـــاؤه الاعلام
فلیشکر الاسلام و الیوّرخوا «هّذبت الهئیه و الاسلام»
که مصرع آخر با محاسبه حروف ابجد،‌مساوی با سال تالیف کتاب، 1327ق است. این کتاب چندین بار و به قلم شخصیت‌های معروفی چون:‌محمدباقر میرزا خسروی ـ فرماندار غرب ایران ـ (در سال 1329ق)، استاد دکتر محمود شهابی (در سال 1340ق) و استاد اسماعیل فردوس فراهانی (در سال 1356ق) به فارسی ترجمه شده و بعضی از آن ترجمه‌ها در همان شصت ـ‌ هفتاد سال پیش،‌ چاپ و منتشر شده‌اند؛ اما ترجمه جدیدی که اخیراً صورت گرفته و ‌حداقل اضافاتی به مقدار نصف مجموع مطالب چاپ اول را دارد،‌از روی آخرین متن عربی کتاب به عمل آمده و ده‌ها پاورقی مبسوط و مشروح در توضیح مطالب مؤلف محترم و با توجه به آخرین اکتشافات علمی در زمینه نجوم و آسمان‌شناسی،‌ همراه عکس‌های جدیدی توسط ما به آن افزوده شده،‌ که در مجموع، ترجمه و اصل کتاب به کلی متفاوت از ترجمه‌ها و چاپ‌های پیشین شده و شکل کامل‌تر و جدید‌تری به خود گرفته است.

البته این کتاب ‌ که در زمان خود،‌یکی از مهمترین کتاب‌ها محسوب می‌شد ـ امروزه باید به عنوان عرضه «بخشی از تاریخ علم هیئت» از دیدگاه یک عالم بزرگوار اسلامی، به علاقه‌مندان علم هیئت محسوب گردد. مراجعه به پاورقی‌ها و توضیحات ما در بعضی از مسائل مطرح شده در کتاب و دقت در چگونگی و شگفت‌انگیز بودن این اطلاعات و داده‌های جدید،‌ به خوبی روشن می‌سازد که در عصر ما،‌ برای بررسی علم هیئت از دیدگاه اسلام،‌تألیف کتاب جدیدی،‌ با همکاری دانشمندان علوم اسلامی و پژوهشگران دانش‌های گونه‌گون،‌ لازم و ضروری است … و آنچه ما در این ترجمه تقدیم می‌کنیم،‌ فقط نشان‌دهنده گوشه‌ای از تاریخ قدیمی و اطلاعات پیشین مربوط به این علم،‌ و دیدگاه‌های خاص یک عالم صاحب‌نظر،‌ در یک قرن پیش است و بس!

البته ترجمه جدید این کتاب و نشر آن ـ‌ برای ششمین بار ـ‌ هرگز به این معنا نیست که مترجم در همه مسائل مطرح شده،‌ با مؤلف محترم همفکر است و یا همه آرا و نظریات وی را،‌ به طور مطلق می‌پذیرد، بلکه هدف،‌ تشویق «طلاب‌ حوزه‌‌های علمیه» به بحث و فحص در علم نجوم و هیئت با استناد به آخرین کشفیات درباره پدیده‌های عظیم و عجیب آسمانی است. که متأسفانه گویا برخلاف حوزه‌های علمیه پیشین،‌ در عصر ما توجه خاصی به آن مبذول نمی‌شود و حداقل جزء برنامه‌‌های رسمی درسی نیست. به نظر من اگر در روایات ما آمده است که خداوند را «هزار هزار عالم و هزار هزار آدم» ـ غیر از «آدم»‌ما بوده است ـ‌ باید با استناد به همین روایات،‌در کشف چگونگی این هزار هزارآدم و عالم کوشید. بی‌تردید نسل‌های آینده هم تحقیقات کنونی دانشمندان جهان را به مثابه «گوشه‌ای از تاریخ علم هیئت»‌خواهند پذیرفت،‌ و آگاهی‌های آنها،‌بسیار فراتر از آن خواهد بود که ما اکنون می‌‌توانیم آن را تصور کنیم!

در اینجا برای پی بردن به عظمت جهان هستی،‌ کرات آسمانی و کهکشان‌ها و …. یک اشاره اجمالی با داده های علمی جدید،‌ بی‌تناسب نخواهد بود: علم امروز می‌گوید جهان هستی در نتیجه یک انفجار بزرگ پدید گشت و «ماده»‌از آن به وجود آمد؛ ولی این پرسش‌ مطرح می‌شود:‌ ماده‌‌ای که به وجود آمد و پخش گردید،‌ آیا در «زمان» و «مکان»‌، هستی یافت؟ و پاسخ مثبت می‌دهند که در زمان و مکان‌ پدیدار گشت! انیشتین در اینجا «بعد چهارم» را که «زمان» باشد،‌مطرح می‌کند. دانشمندان می‌گویند انسان وقتی به آسمان نگاه می‌کند، با چشم غیر مسلح می‌تواند سه هزار ستاره را ببیند که به دور خورشید می‌چرخند و مانند خورشید و ماه قابل رؤیت هستند. پیشینیان از این کوکب‌ها به هراس افتادند و آنان را «خدایان» نامیدند! و به پرستش‌ آنها پرداختند تا اینکه پیامبران آمدند و آنان را به راه راست رهنمون شدند.

دانشمندان عمر جهان هستی را سیزده میلیارد سال می‌دانند که از انبوه توده‌های ستارگان بزرگ تشکیل شده است و صدها هزار میلیون خورشید و ماه در آن وجود دارد؛ ولی عقل این فرضیه را نمی‌تواند بپذیرد؛ چرا که اگر برای هر ستاره‌ای اسم خاصی بگذاریم،‌چه مقدار دقت لازم خواهد بود که نام ستارگان این کهکشان‌ها را بشماریم؟: دو هزار سال تمام برای شمارش نام آنان وقت لازم خواهیم داشت: و از اینجا اهمیتی که قرآن به عظمت آن‌ها داده روشن می‌شود:«فلا اقسم بمواقع النجوم. و انه لقسم لو تعلمون عظیم». فاصله بین این ستارگان بزرگ و کهکشان‌ها بسیار زیاد است. تندروترین موشکی که انسان تاکنون توانسته است بسازد و به فضا بفرستد،‌ می‌‌تواند بیست کیلومتر در ثانیه حرکت کند. و با توجه به فاصله کهکشان‌ها با زمین،‌ هر موشکی که بخواهیم به سوی آنها پرتاب کنیم ـ‌ منهای خورشید ـ صد هزار سال زمان لازم خواهیم داشت تا به مقصد برسد!

نزدیک‌ترین کهکشان،‌ دارای صد هزار میلیون خورشید یعنی یک صد میلیون مجموعه شمسی است. و خورشید ما که مستقرو ثابت است،‌ اگر حرارتش بیشتر شود،‌ کره زمین با فاجعه‌‌ای روبه‌رو خواهد شد. در کهشکان «عقرب» ستاره یا خورشیدی وجود دارد که 27 میلیون بار،‌ بزرگتر از خورشید ماست! هر نور کم سویی هم که ما در آسمان می‌بینیم،‌پرتوی از یک جهان است و دانشمندان مدعی هستند که در جهان هستی بزرگ،‌هزار هزار میلیون کهکشان وجود دارد پس جایگاه کره ما و انسان‌ها در قبال این جهان هستی چه می‌تواند باشد؟(أانتم أشد خلقا أم السماء بناها). پس نباید اصولاً فکر کنیم که کره زمین،‌ حجم قابل اعتنایی در برابر کرات،‌ ستاره‌ها،‌خورشید‌ها و کهکشان‌ها دارد! نور با سرعت 300 هزار کیلومتر در ثانیه در حرکت است،‌یعنی نور هفت بار و نیم در هر ثانیه به دور کره زمین می‌چرخد! یعنی نوری که امروز ما در آسمان رؤیت می‌کنیم،‌ در واقع قبل از یک میلیون سال نوری، از آن ستاره یا خورشید ساطع شده تا به ما رسیده است! خود ماه نوری ندارد و سرد است و به دور کره زمین می‌چرخد و کره زمین،‌دنباله‌رو خورشید است. ستارگان دیگر،‌ هر کدام قمرهای ویژه خود را دارند؛‌ ولی کره زمین فقط یک قمر (ماه)‌دارد که در هر 29 روز و نیم در ماه،‌ به دور آن گردش می‌کند! کره زمین پنجاه برابر بزرگتر از ماه است و خورشید یک میلیون بار از زمین بزرگتر است…

این اشاره‌ای به اکتشافات و نتیجه بررسی‌های دانشمندان علوم نجوم و هیئت و آسمان است که با استفاده از محاسبات دقیق علمی و پس از مراجعه به نتایج به دست آمده از عسکبرداری‌ها و اکتشافات عجیب دستگاه‌‌هایی چون «هابل»‌ و یا ماهواره‌های فضایی و موشک‌های فضاپیما و هزاران وسیله علمی دیگر،‌ به این نتایج رسیده‌اند. این نتایج،‌ بی‌تردید همه دانستنی‌ها درباره جهان هستی بزرگ نیست… پس آنچه در گذشته به آنها اشاره شد و در لسان قرآن و احادیث آمده در واقع،‌برای تقریب ذهن افراد و متناسب با درک و فهم انسان عصر نزول قرآن و صدور روایات می‌باشد و فقط به عنوان اشاره به عظمت خلقت و هستی است،‌ وگرنه میدان و بستر گسترده‌تر برای ارزیابی و یافت و درک حقایق فزون‌تر،‌ همواره باز بوده است. همان طور که نظریات امروزه دانشمندان،‌ در واقع اشاره به گوشه‌هایی از دانسته‌های آنان درباره جهان بزرگ هستی و پیدایش خلقت و انسان‌ و آسمان‌ها و کهکشان‌ها است: لله ملک‌السماوات و الارض و الله علی کل شی قدیر ان فی خلق السماوات و الارض و اختلاف اللیل و النهار لآیات لأولی الالباب.

با توجه به این نکته‌ها،‌ فضلا و علمای ما در حوزه‌های علمیه باید با مراجعه تحقیقی دقیق‌تر و علمی‌تر به آیات و روایات درباره کرات آسمانی و کهکشان‌ها و ستاره‌ها و کره زمین و «الف الف عالم و الف الف آدم» به نتایج درخشان‌تری در مورد پیشگویی‌ها و تبیان‌های آیات و احادیث برسند و این نکته را فراموش نکنند که آنچه در زبان علوم نجوم و هیئت با استناد به آیات و روایات،‌ مطرح شده همگی برای «تقریب ذهن انسان‌ها و متناسب با عصر و زمان بوده است نه همه واقعیت‌ها… یک بار دیگر باید گفت:‌«فلا اقسم بمواقع النجوم. و انه لقسم لو تعلمون عظیم»1

————————————————————————————–
1. آخرین کشف علمی در زمینه گیتا شناسی چنین است: ستاره‌شناسان انگلیسی با کمک تلسکوپ «اَپکس» کهکشان جدیدی را کشف کرده‌‌اند که قادر است در هر سال 250 خورشید تولید کند.به گزارش خبرگزاری مهر،‌محققان دانشگاه دورهام انگلیس با کمک تلسکوپ‌ «اَپکس» واقع در کوه‌های اَند و ارتفاع 5000 متری از سطح دریا موفق شدند این کهکشان جدید را که 0102 ــ 2135 J SMM نام دارد کشف کنند. این کهکشان آنچنان دور است که وقایعی که اکنون در آن مشاهده می‌شوند 10 میلیارد سال قبل رخ داده‌اند. به این دلیل این ستاره‌شناسان موفق شده‌اند برای اولین بار اندازه‌گیری مستقیمی از ابعاد و نور مناطق تشکیل ستارگان در جهان نخستین (فقط حدود 4 میلیارد سال پس از بیگ‌بنگ) به دست آورند. این دانشمندان در این خصوص اظهار داشتند: «ما دریافتیم که 0102 ــ 2135 J SMM در حال تولید ستارگان با یک ریتم برابر با حدود 250 خورشید در هر سال است»
بر اساس گزارش نیچر،‌این کهکشان جدید به دلیل جرم بسیار زیادی که دارد حتی از فاصله 10 میلیارد سال نوری نیز بسیار درخشان دیده می‌شود. بزرگنمایی 32 برابر تلسکوپ «اَپکس»،‌جزئیات بی‌سابقه‌ای را از ابعاد و جرم این کهکشان ارائه کرده است. نتایج این رصدها حاکی از آن است که این «کارخانه‌های ستاره‌سازی» از نظر ابعاد بسیار شبیه به ابرهای تشکیل دهنده ستارگان در کهکشان راه شیری هستند،‌اما 100 برابر درخشان‌تر از ابرهای حاضر در کهکشان راه شیری به نظر می‌رسند.این کشف نشان‌ می‌دهد که تشکیل ستارگان در اولین قاره‌های زندگی کهکشان‌ها فرآیندی بسیار نیرومند بوده است. (اطلاعات ضمیمه،‌ص 7 مورخ 15/1/89).