در گوشه و کنار ایران اسلامی رساله های مختلفی در موضوعات گوناگون چاپ شده که از ارزش و اهمیت فراوانی برخوردار بوده و اگر همه آنها جمع و به شیوه جدیدی چاپ شود، میراث علمی و فرهنگی ارزشمندی را تشکیل می‌دهد.
یکی از این رساله ها که به مناسبت وفات مرجع تقلید وقت، آیت الله العظمی آقای سیّد محمّد حجّت کوه کمری چاپ شده حال و هوای حاکم بر حوزه علمیه قم و جامعه دینی و فرهنگی آن زمان را در غم فقدان آن زعیم بزرگ شیعه، به خوبی به تصویر کشیده است. این رساله در قطع جیبی به ضمیمه یکی از نشریات کشور به نام «استوار» توسط جامعه ناصرالاسلام قم منتشر شده که حاوی اطلاعات ارزشمندی درباره وفات این شخصیت بزرگ اسلامی است.
در صفحه نخست آن، تمثال مبارک آیت الله حجّت به همراه عبارات زیر نظر هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کرد: «رساله حجّتیه به مناسبت فوت حضرت آیت الله حجّت و تسلیت به پیشگاه حضرت حجّت بن الحسن و آیت الله العظمی آقای بروجردی و آیت الله صدر و همچنین به بازماندگان مرحوم آیت الله از طرف جامعه ناصرالاسلام قم به قلم فاضل دانشمند آقای ابوالفضل ناصرالاسلامی اقدام به نشر شد».
هم اینک که جشن نامه فقیه اخلاقی و استاد نامدار و دلسوز حوزه علمیّه قم، حضـرت آیت الله حاج شیخ ابراهیم امینی ـ دامت برکاته ـ که به کوشش صدیق گرامی، جناب آقای دکتر رسول جعفریان آماده چاپ و نشر گردیده، این رساله ارجمند را که حاوی مطالب سودمندی در رابطه با فقیه اهل بیت، حضـرت آیت الله سیّد محمّد حجّت کوه کمری ـ یکی از اساتید آیت الله امینی ـ است، تقدیم حضور انور آن حضـرت نموده و از خداوند متعال خواهانم که معظم له را در سایه حضـرت ولی عصـر ـ  ارواحنا فداه  ـ محفوظ بدارد.

روز دوشنبه سوّم جمادی الاولی 1372 یا روز غم و غصه مسلمین:
روز دوشنبه 3 جمادى‏ الاول پُراندوه‏‌ترین روزها و حزن‌انگیزترین ایام سال گذشته از براى عالم اسلام و دنیاى روحانیت بود زیرا قریب یک ربع به ظهر مانده روز مذکور با درگذشت حضرت آیت‏‌الله حجت یکى از درخشنده‏‌ترین ستارگان از آسمان روحانیت غروب و یکى از محکم‏‌ترین ستون‏‌ها از کاخ پرعظمت اسلام منهدم شد که ستون دیگرى جاى او را نخواهد گرفت و این خلل براى بناى اسلام غیر قابل جبران است.
مرگ ایشان یعنى مرگ علم، براى مرگ عالم نباید خیلى متأثر شد، زیرا عالم دیگرى جاى او است، ولى بعضى از علمایند که با فوت آنان، علم فوت مى‏‌کند و معدوم مى‏‌شود. باید براى فوت علم گریه کرد و متأثر شد. مى‌‏توان بدون مبالغه و اغراق گفت، فوت مرحوم آیت‏‌الله حجت چنان حوزه علمیه قم را سرد کرد که کأنّه علم مرده.
اولین خبر عمومى که یک مرتبه شهر قم را غرق در دریاى ماتم نمود، به وسیله بلندگوى حضرت معصومه ـ علیهاالسلام ـ یک ربع بعد از ظهر، بعد از اذان ظهر منتشـر شد، شاید ده دقیقه بیشتر طول نکشید که خبر اسف‌‏انگیز فوت ایشان در تمام نقاط شهر برق‌‏آسا منتشر شد.
تأثیر خبر در مردم: اصولاً انسان به هر چه زیاد علاقه دارد، حاضر نیست زود خبر فقدان آن را باور کند، فوت مرحوم آیت‏‌الله چنان ناگوار بود که به هر کس گفته مى‏‌شد، تا چند دقیقه اصلاً باور نمى‌‏کرد و قلوب مردم حاضر نبود چنین خبرى را باور کند و قبول نماید، بعد از چند دقیقه که یقین مى‏‌کردند، بدون اختیار قطرات اشک از گوشه‏‌هاى چشمان جارى مى‏‌شد.

بازار و شهر قم:
هنوز نیم ساعت از فوت آیت‏‌الله نگذشته بود که بازار قم تعطیل رسمى خود را اعلام کرد و تمام خیابان‏‌ها به پیروى از اقدام بازار قم تعطیل شد. حتى دکان‏‌هاى محلات هم همه تعطیل کردند. مردم از محلات و اطراف همه به طرف منزل آیت‌‏الله حجت که در جنب مدرسه حجتیه که در طرف شمال شرقى قم قرار دارد، حرکت کردند. هنوز یک ساعت و نیم از ظهر نگذشته بود که گذشته از تعطیل عمومى، قریب بیست هزار جمعیت در مدرسه حجتیه در گرد آیت‏‌الله زاده حجت با قلبى پر اندوه و چشمى پر اشک مشغول عزادارى شدند.
جنازه در منزل خود ایشان غسل داده شد و قریب دو ساعت بعد از ظهر جنازه را براى [تجدید عهد] به طرف حضرت معصومه ـ علیهاالسلام ـ حرکت دادند. جمعیت در هر دقیقه دو چندان مى‏‌شد، به طورى که هنگام مشایعت قریب چهل‏‌هزار نفر از طبقات مختلف افتخار تشییع جنازه ایشان را داشتند.
خبر فوت آیت‏‌الله حجت و حضرت آیت‏‌الله العظمى آقاى بروجردى: هنگامى که خبر فوت آیت‌‏الله را به سمع آیت‌‏الله العظمى آقاى بروجردى رساندند، ایشان بدون اختیار گریه کرده و نهایت غصه در ایشان به وجود آمد. حضرت آیت‌‏الله بروجردى با حال متأثر و قلبى مملو از تحسّر، براى اقامه نماز بر جنازه مرحوم آیت‏‌الله به طرف صحن حرکت فرمودند. کثرت جمعیت مشایعین به اندازه‌‏اى بود که با وجود فاصله کمى که بین منزل و صحن بود، قریب دو ساعت تشییع طول کشید و زیادى ازدحام به طورى بود که عمارى حامل جنازه که بر روى دست‌ها بود، خُرد و درهم شکسته شد. ناچار تابوت را از درون عمارى خُرد شده، بیرون آورده و قریب یک ساعت و نیم به غروب در حرم مطهر حضرت معصومه ـ علیهاالسلام ـ گردانده، در صحن اتابکى حضرت آیت‏‌الله بروجردى با جمعیت زیادى بالغ بر پنجاه هزار، اقامه نماز بر جنازه آن مرحوم به عمل آمد و قریب یک ساعت به غروب جنازه از صحن مطهر خارج و جمعیت با پرچم‏‌هاى سیاه و علامت متعدد که از محله‏‌ها براى تشییع آمده بودند، به طرف مدرسه حجتیه که مقبره شخصى حضرت آیت‌‏الله را قبلاً بنا به دستور ایشان ساخته شده، حرکت و مقارن غروب آفتاب روز دوشنبه 3 جمادى‏‌الاولى جنازه علم و تقوى با کیفیت مذکور به خاک سپرده شد.

خبر فوت آیت‌‏الله در مرکز (تهران):
مقارن همان ساعت که بلندگوى حضرت معصومه ـ علیهاالسلام ـ فاجعه اسفناک فوت مرحوم آیت‌‏الله حجت را در قم منتشر کرد، بلندگوى مسجد شاه نیز در تهران ضایعه جبران‏‌ناپذیر مذکور را در تهران نشر داد. از همان وقت فرستنده تهران نیز عزادارى عالم تشیع را به دنیا اعلام کرد و از همان ساعت برنامه موسیقى حذف شده، بلافاصله از قم به نجف اشرف تلگراف و حوزه علمیه نجف نیز تعطیل اعلان شد و در همان روز دوشنبه دولت و ملت ایران و عرب و عجم غرق دریاى مصیبت و عزا و ماتم و غم و غصه گردید.

شهرستان‏‌ها و خبر فوت حضرت آیت‏‌الله حجت:
فردا صبح سه‏‌شنبه که خبر فوت به کلیه شهرستان‏‌ها بلکه تمام نقاط ایران رسید، بیشتر شهرستان‏‌ها از قبیل تبریز، تهران، قم و سایر جاها تعطیل عمومى و سیل تلگرافات عمومى از اکناف و اطراف مبنى بر عرض تسلیت به پیشگاه حوزه علمیه و روحانیت خدمت آیات‏‌الله بروجردى و صدر، به طرف قم سرازیر گردید.
پیام و تسلیت محمدرضا شاه: در این چند روزه علاوه بر تلگرافات عمومى از تمام نقاط، تلگرافات و پیام‏‌هاى جالب توجهى نیز وجود داشت و در روز سه‏‌شنبه تمام رجال دولت و ملت و تجّار و روحانیون و بزرگان قم در مجلس ترحیمى که از طرف آیت‏‌الله بروجردى تشکیل شده بود، شرکت کردند و عده زیادى از نمایندگان مجلس شورا و تجّار تهران و روحانیون و طبقات مختلف از شهرستان‏‌ها، شهر قم را مفتخر نمودند و خود افتخار شرکت در مصیبت را نصیب شدند.
در بین این رجال شهرستان‏‌ها و مرکز جناب آقاى حشمت‏‌الدوله والاتبار نماینده شاه حامل پیام اعلى حضرت به پیشگاه مقدس روحانیت و آیت‌‏الله بروجردى و صدر وجود داشت مبنى بر تسلیت و صبر و بردبارى.

نمایندگان شاه و بازماندگان آیت‌‏الله:
نماینده شاه و بازماندگان حضرت آیت‌‏الله حجت، جناب آقاى حشمت الدوله بعد از ابلاغ پیام اعلى حضرت به ساحت مقدس روحانیت براى ابلاغ تسلیت شاه نسبت به بازماندگان فقید سعید، به منزل شخصى آیت‏‌الله رهسپار و از بازماندگان فقید سعید تفقد و دلجویى به عمل آمد و خلاصه بیانات حجّت ‏الاسلام سید حسن آیت‌‏الله زاده در جواب پیام شاه این است که اعلى حضرت ـ دام‏‌الله سلطانه و ملکه ـ باید تسلیت خود را تقویت روحانیت و تعظیم و تکریم علماء اسلام قرار دهند، در همان روز سه‏‌شنبه تلگرافى آقاى نخست وزیر مبنى بر تسلیت و تلگرافى از آیت‏‌الله کاشانى واصل گردید، نیز به قم مخابره شد و تلگرافات زیاد که این مختصر گنجایش نوشتن تمام تلگراف و پیام‌ها را ندارد و شهر قم تا روز سوم فوت آیت‏‌الله به کلى تعطیل و مردم به تمام مصیبت زده بودند تا به دستور حضرت آیت‏‌الله بروجردى بازار پس از سه روز تعطیل و بعد از مراجعه به جناب حجّت ‏الاسلام آقاى آقا سید حسن آیت‌‏الله زاده و اجازه استجازه معظم‌‏له از محضر آیت‏‌الله العظمى آقاى بروجردى دستور افتتاح داده شد.
حضرت آیت‌‏الله العظمى آقاى بروجردى و بازماندگان آیت‏‌الله حجت علاوه بر اینکه آیت‏‌الله مجلس ترحیم برقرار با وجود کسالت و کهولت و عارضه قلبى و ضعف خود نیز شخصاً مکرراً در مجلس ترحیم شرکت و گذشته از اینکه بازماندگان آیت‏‌الله بلافاصله بعد از فوت آیت‌‏الله حجت آمدند و حامل پیام مبنى بر صبر و بردبارى بودند، خود آیت‌‏الله نیز شخصاً از فردفرد بازماندگان خصوصاً حجّت ‏الاسلام آقاى آقا سید حسن تفقد و دلجویى و آیت‏‌الله زاده حجت در برابر الطاف و عواطف آیت‏‌الله تقدیر و تشکر و معروض داشتند که من تا دیروز تحت قیمومیت یک پدر و امروز در زیر سایه پدرى مثل شمایم ولى شرعى، دیروز من، پدرم بود و امروز ولى من شمائید و هر چه صلاحدید شما است براى حفظ آئین اسلام امر به اجرا فرمائید.

علماء و طلاب علوم دینیه تهران در قم:
مى‏‌توان گفت مرکز تهران گذشته از آذربایجان در شرکت در این فاجعه از بقیه شهرستان‏‌ها سهم بسزاترى داشتند، به طورى که در اکثر مساجد مجالس ترحیم برپا و یکى از طرف طلاب علوم دینیه تهران بود که براى شرکت در عزادارى به قم مشرف و بر بالین مزار آیت‌‏الله گرد و ناطق بى‏‌نظیر آقاى فلسفى با بیانات شیواى خود مردم را به فیض رساند.

وعاظ و گویندگان بر بالین مزار آیت‌‏الله:
در شب سوم فوت مرحوم آیت‌‏الله دستجات مختلف بر بالین تربت و قبر آیت‏‌الله براى عرض مصیبت آمدند، زیرا مجلس ترحیم از طرف بازماندگان آن مرحوم تا شب هفته در همانجا برقرار بود، یکى از دسته‏‌ها عبارت بود از دسته بازار که تمام وجوه تجار و کسبه با پرچم سیاه با صوابدید حجّت ‏الاسلام آقاى آقا میرزا ابوالفضل بر بالین تربت آیت‏‌الله در مدرسه حجتیه حاضر شدند. آقاى حاج انصارى پس از ذکر مقدمه جالبى و اشاره به قضیه تاریخیه مهاجرین و انصار و اینکه مردم قم از انصارالله مى‌‏باشند و باید از مهاجرین که عبارتند از ذوات مقدس محصلین علوم دینیه آن طور پذیرایى کنند که انصار رسول‏‌الله در مدینه از مهاجرین مهماندارى کردند.
رثاء انصارى بر بالین تربت آیت‏‌الله در حضور چندین هزار مسلمان:

یا آمن الدهران الدهر غدّار	خذ اهبه الموت ان العمر سیار
کم من شموس هدی لما علت افلت	و تحت آفاق ترب القبر اقمار
قد مات سید هذا العصـر و انکسـرت	اغصان فضل و ماللمجد اثمار

یعنى: چه بسا خورشیدهاى هدایت که چون به اوج کمال رسیدند غروب کردند.
و در زیر افق‏‌هاى خاک‏‌هاى قبر ماه‏‌هاى جلال پنهان است
مرد بزرگ این زمان و شکست شاخه‌‏هاى دانش پس نیست دیگر براى دانش میوه‌‏اى.


یعنى: آنکه پدر علم و دانش بود، مرد، پس امروز دانشمندان در اثر از دست دادن پدر روحانى خود یتیم و بى‏‌پدر شدند.

مجمع وکلا مجلس شورا در مجلس ترحیم آیت‏‌الله حجت:
در مجالس ترحیم دو شهر بیشتر وکلاى مجلس شورا حضور داشتند، یکى تهران در مجالس علماء عظام و دربار شاهنشاهى و مصدق و آیت‌‏الله کاشانى و یکى در قم در مجلس ترحیمى که از طرف آقاى مصباح بر حسب دعوتى که از ایشان به توسط اعلامیه از طبقات مختلف به عمل آمده بود که نیز اکثر از وکلاى مبرز مجلس شورى حاضر بودند که در بین آنان علاوه بر رجال و نمایندگان دولت (سیّد ابراهیم) میلانى، (سیّد محمّدعلی) انگجى، (سیّد مرتضی) شبسترى، جلالى که براى تسلیت نسبت به بازماندگان و آیت‏‌الله زاده به قم مشـرف شده بودند.

محصلین حوزه علمیه و آیت‌‏الله زاده:‌
علاوه از اینکه در مرکز از طرف علماى دربار و مصدق و کاشانى و همچنین سایر شهرستان‌ها مجلس ترحیم برقرار شد، و پس از اینکه مجلس ترحیم از طرف آیت‌‏الله العظمى آقاى بروجردى و آیت‌الله صدر برچیده شد، در قم هم از طرف طبقات مختلف، از طرف مردم و طلاب محترم مجالس ترحیمى برپا شده بود و گوینده محترم انصارى، پس از ذکر مقدمات جالبى مبنى بر اینکه هر چیزى در ادامه حیات محتاج به دو علت محدثه و علت مبقیه اشاره کرد که وجودات مقدسه رسول‏‌الله صلى‏ الله‏ علیه‏ و‏آله ‏وسلم و ائمه اطهار علیهم‏‌السلام علت محدثه اسلام و تشیع و علمای اعلام و آیات‌‏الله و حجج اسلام علت مبقیه.
پس از بیان این مقدمه از طرف طلاب خطاب به جمعیت اظهار کردند که ما علاوه بر ارادتى که به خود مرحوم آیت‏‌الله داشتیم، در نزد آیت‏‌الله زاده حجّت ‏الاسلام آقاى آقا سید حسن کسب کمالات و معلومات نموده و در محضر درس ایشان تلمذ نموده و گفتند که آیت‏‌الله زاده تحریرات فاضله‌‏اى که در تقریرات اصول والد ماجدشان مى‌‏باشند، دارند و کیفیت این تصنیف عبارت است از اینکه آیت‏‌الله زاده به والد عرض مى‏‌کند که من مى‏‌خواهم درس شما را بنویسم. ایشان مى‏‌فرمایند که یک ماه بنویس تا من ببینم بعداً به تو دستور مى‏‌دهم. قریب یک ماه درس اصول را نوشتند و در نزد والد محترم برده تقدیم داشتند. آیت‏‌الله فرزند خود را مورد عنایت قرار داده فرمودند: بنویس، ولى همین طور که تاکنون نوشته‏‌اى. این کلمه از مثل آیت‌‏الله حجت که خود دریاى بیکرانى در علم بودند، آن هم نسبت به فرزند خود معلوم است که چقدر دلالت بر فضل و علم آقاى آقا سید حسن دارد.

مختصرى از شرح حال بزرگ فقید عالَم اسلام:
حضرت آیت‏‌الله (حجّت) در نهم شعبان 1310 ق در تبریز متولد و در خانوده علم و دانش. عم (پدرى) بزرگوارشان آیت‏‌الله حاج سید حسین کوه‏کمرى از شاگردان صاحب فصول و از رؤساى مرجع تقلید نجف اشرف محسوب، به طورى که شیخ انصارى در حیات خود احتیاطات خویش را به ایشان رجوع و اهالى آذربایجان عموما مقلد مرحوم آیت‏‌الله حاج سید حسین کوه‏کمرى بودند و رساله ایشان اولین رساله‌‏اى است که مرحوم آیت‌‏الله حجت با فتاوى خود منطبق نمودند.[1]
والد ماجدشان هم از اعاظم علمای آذربایجان بودند.[2]
مرحوم آیت‏‌الله تحصیلات مقدماتى را در تبریز در محضـر والد ماجد خود فراگرفته و پس از فراگرفتن فقه و اصول و ریاضیات و طب قدیم و جدید به سال 1330 ق به نجف اشرف مهاجرت و در حوزه درس مرحوم سید محمد کاظم یزدى، سید ابوتراب (خوانسارى) و شریعت اصفهانى و شیخ ضیاءالدین اراکى (عراقى) حاضر تا آن که مریض و حسب‏ الاحضار والد عازم به تبریز و پس از معالجه باز در سال 1340 ق به نجف مراجعه نمود. در این مرتبه مستقل در تدریس و در مسجد شیخ انصارى با کمال استقلال به تدریس مشغول و در محضر درس او عده زیادى از افاضل حضور یافته تا اینکه به ورم کبد مبتلا و باز به سال 1349 ق به ایران مراجعت و در قم اقامت یافته و به تدریس استدلالى فقه و اصول پرداخته تا آن که مرحوم حاج شیخ عبدالکریم حائرى که رئیس وقت بود، نسبت به ایشان خوش‏بین و بعد از وفات آن مرحوم حسب ‏التنصیص به جاى ایشان قیام و امورات مربوطه را عهده‌‏دار شدند. در همان هنگام تألیفات زیادى به رشته تحریر درآورده که مورد استفاده بزرگان است.

از تصنیفات ایشان:
الاستصحاب، البیع، تنقیح المطالب، جامع الاحادیث والاخبار، حاشیه‏ کفایه، الصلوه، لوامع الانوار، مستدرک المستدرک.[3]
و علاوه بر تصنیفات فوق جزوات تقریراتى نیز مى‏‌باشد که شاگردان مکتب ایشان آنها را به رشته تحریر درآورده‌‏اند (از جمله تقریرات قابل توجه جزوات آیت‏‌الله زاده خود ایشان در تقریرات پدر بزرگوار در اصول مى‌‏باشد).[4]
مرحوم آیت‏‌الله حائرى نظر خاص و مخصوصى به ایشان داشت و مى‏‌خواستند طورى باشد که امور حوزه علمیه به کف باکفایت ایشان اداره شود تا اینکه چند ماهى قبل از فوتشان حضرت آیت‏‌الله حجت را احضار و فرمودند دیشب امام زمان در عالم رؤیا به من امر فرمودند که شما را در جاى خودم بفرستم که در مسجد بالاسر حضـرت معصومه اقامه جماعت بفرمائید و ایشان از همان وقت در مسجد بالاسر نماز جماعت را به پا مى‏‌داشتند.

پس از فوت مرحوم آیت‏‌الله حائرى:
مرحوم آیت‏‌الله حجت با تشریک مساعى آیت‏‌الله صدر و آیت‏‌الله خونسارى همت بر اداره حوزه علمیه قم گماشتند.[5]

معدوم نمودن مُهر و خاتَم:
آیت‏‌الله حجت چند روز قبل از رحلتشان بارها متذکر مى‏‌شدند که این کسالت آخر من است و من خواهم رفت به این جهت براى اینکه بعد از فوتشان از مهر و خاتم سوء استفاده نشود، دستور شکستن آنها را در پیش چشم خود صادر کردند.[6]

مقلدین آیت‏‌الله:
رساله‏‌هاى عملیه آن مرحوم که منتخب الرسائل، منتخب الاحکام و حاشیه عروه بود، هر کدام چندین مرتبه در شهرستان‏‌ها به طبع رسیده، همین قدر مى‌‏توان گفت که میلیون‏‌ها نفر از شیعیان بند تقلید و مهر و محبت او را به گردن داشتند، شاگردان مکتب آیت‏‌الله که هر کدام به سهم خود از بزرگان و از محضر درس معظم‌‏له خوشه‏‌هاى فضل چیده‌‏اند، چه در نجف و چه در قم بالغ بر دو سه هزار و هر کدام به فراخور استعداد ارشاد و هدایت جمعى را عهده‏ دارند و اینک ماتم زده‌‏اند. [7]

بى‏‌ریایى آیت‏‌الله:
بى‏‌ریایى آیت‏‌الله ضرب‏‌المثل و حتى از کوچکترین فرد بزرگترین احترامات را به عمل مى‏‌آوردند و تمام ادوار زندگى هیچگاه اهل تظاهر و تبلیغ نبوده و مسافرت‏‌هاى ایشان مخفى و اقدامات خیریه ایشان هم براى خدا و پنهان صورت مى‏‌گرفته و بلکه مى‏‌توان سوگند یاد نمود که ترقى ایشان بدون تبلیغ، و ذاتى بود و مبنى بر هیچگونه فعالیت نبوده است. [8]

آثار باقیه آیت‏‌الله:
و اما آثار باقیه ایشان علاوه بر کتب مصنفه که امید است خداوند توفیقى به بازماندگان کرامت فرماید تا تکمیل و طبع و نشر نمایند، از جمله مساجدى است که در شهرستان‏‌ها و به خصوص تهران ساخته شده است.

مدرسه حجتیه:
مدرسه حجتیه که تحت نظر مستقیم ایشان در قم ساخته شده است از آثار جاویدان ایشان مى‏‌باشد. این مدرسه مشتمل بر دو قسمت است، یکى قدیمى که قبلاً معروف به پارک صدراعظم و قسمت دیگر جدیدالبناء که در نه هزار متر مربع مشتمل بر حجرات و قسمت‏‌هاى مختلف که با اسلوب جدید و فنى و بهداشتى ساخته که قریب دو سه ملیون تومان تا به حال که نیمه‏‌ساز است خرج آن شد.[9] در داخل این مدرسه مسجد مجللى است که در قم سابقه ندارد و در کنار این مسجد مزار خود ایشان به دستور خودشان ساخته شده است.

مقبره آیت‏‌الله:
و اما کیفیت بناى این مقبره از این قرار است که روزى یکى از تجار حضور ایشان شرفیاب عرض نموده، مى‏‌خواهیم از ثلث مرحوم برادرم ساختمانى در این مدرسه بنا بنمایم و عرض مى‏‌کند، مى‏‌خواهم مسجدى بسازم و چون مرحوم آیت‏‌الله این جمله را مى‏‌شنود اشک از چشمانشان جارى و بعدا مى‏‌فرمایند من انتظار تو را داشتم، زیرا دیشب خوابى دیدم بسیار خوب. پس از آن که مسجد بنا مى‏‌شود، یک قسمت را تعیین فرموده و دستور فرمودند که در اینجا مى‏‌خواهم همیشه حتى پس از مرگ با طلاب مأنوس و محشور باشم، و خود فرمودند در محل دفن خود متحیر بودم، در خواب به من امر فرمودند که در جوار مسجد براى خود مقبره بسازم، این بود که هر چه بناى مسجد نزدیک به اتمام مى‏‌شد، جسم ایشان ضعیف‏‌تر و روح ایشان به صاحب مسجد نزدیک‏تر مى‏‌شد و با تمام شدن بناى مقبره و مسجد عمر شریف ایشان به اتمام رسید.[10]

فرزندان:
بازماندگان آیت الله حجّت عبارتند از چهار اولاد ذکور و چهار اناث. اما پسران ایشان عبارتند به ترتیب سن:[11]
یکى حجّت ‏الاسلام آقاى آقا سید محسن آیت‏‌الله ‏زاده بزرگ،[12] بعد از ایشان حجّت‌‏الاسلام آقاى آقا سید حسن[13] و پس از ایشان جوانى خلیق و آراسته که پس از کسب معلومات و کمالات به دستور والد بزرگوار به تجارت مشغول مى‏‌باشند، آقاى آقا سید عبدالحسین[14] و دیگرى جوانى دوازده ساله به نام آقا سید على‌‏اکبر که در کلاس پنجم ابتدایى مى‌‏باشد.[15]

دامادهاى حضرت آیت‏‌الله حجت:
.1 حضرت حجّت‏‌الاسلام آقاى آقا مرتضـى حائرى فرزند آیت‏‌الله حاج شیخ عبدالکریم یزدى،[16]
.2 آقاى آقا میرزا عبدالله شهیدى فرزند حجّت‌‏الاسلام شهیدى امام جمعه قزوین،[17]
.3 آقاى آقا میرزا عباس مصباح زاده فرزند فاضل آقاى حاج مصباح نجم‏‌الممالک.[18]

وصیت آیت‏‌الله حجت:‌
در وصیتى که حضرت آیت‏‌الله حجت فرموده‏‌اند اینکه وجوهى که موجود است، مال وراث نیست و باید به مصرف خود رسیده و به طلاب داده شود.[19] این بود مختصـرى از شرح حال مرحوم آیت‏‌الله حجت که در سن 62 سالگى در 3 جمادى‏‌الاولى 1372 جهان را وداع فرموده و با درگذشت خود دنیاى تشیع را عزادار ساخت.

خطابه نویسنده در حضور چند هزار جمعیت:
اى آیت‏‌الله عزیز و اى مجسمه علم و تقوى، رفتى و ما را از رفتنت در سوگ و ماتم نهادى، ولى اى مرد بزرگ، تو نمرده و نخواهى مُرد و روح پرفتوحت زنده و جاویدان است. گرچه اى آیت خدا از ما دور گشته و در زیر خاک مستور گشته‌‏اید ولى روح ما از تو جدا نبوده و حتما روان شریف شما هم از ما منفک نخواهد بود و در آن عالم هم ناظر بر امورات شاگردان دارالعلم‌تان که براى نگهدارى آن خون جگر خورده‌‏اید، مى‏‌باشند. و همچنان که در حال حیات خود از فکر فرزندان علمی‌تان آسوده نبوده نخواستید که هیچگاه از آنان جدا گردید، بعد از مرگ هم نخواستید از آنان جدا شوید و به همین جهت آرامگاه شریفتان را نیز در ردیف حجرات طلاب قرار دادید تا براى همیشه با آنها مألوف و مأنوس باشید.
آرى روح شما با صاحب مسجد که قبر شما در جوار او است، نزدیک است. مى‏‌دانم آرزو داشتید که مدرسه‏‌اى که با عزم محکم شما بر پا شد، به اتمام برسد، ولى افسوس مرگ مهلت نداد و لیکن مطمئن باش که مقلدین شما که مجذوب و فریفته جذبه شما بودند به وسیله فرزندتان آن را به احسن وجهى به اتمام مى‏‌رسانند.

از روز واقعه فوت ناگوار مرحوم آیت‏‌الله طبقات مختلف از شهرستان‏‌ها به حال انفراد و اجتماع براى شرکت در مراسم عزادارى که مخصوصا بر بالین مزار آیت‏‌الله و به بازماندگان تسلیت گفتند، خصوصا روز جمعه و شب هفت دستجات مختلفى که از جمله دسته‏‌اى مرکب از وجوه تجار و محترمین آذربایجان به حال عزادارى به قم مشـرف و به زیارت تربت آیت‌‏الله حاضر نائل و بر بالین قبر نوحه سرائى و در گرد حجت ‏الاسلام آقاى آقا سید حسن جمع شدند.
اشعارى که در مصیبت آیت‏‌الله در این چند روز در قم سروده شده، بیش از صدها قصیده و چندین هزار بیت است که یکى از آنها اشعار برجسته آقاى آقا میرزا عباس (مصباح زاده) داماد آیت‌‏الله حجت است بر بالین قبر:

الا که مسافر گیتی تمام فرزندام	به قهر و غصه کشد در میان این زندان
دمی نرفته درآید جهان به صد صورت	مخور فریب تو هرگز از این جهان جهان
برفت از سر ما آفتاب دانش و دین	فرا رسید شب حسـرت و دریغ و فعان
چراغ علم و عمل آیت الله حجّت	امام مذهب ما نایب امام زمان
دوشنبه سیم ماه جمادی الاولی	به گاه ظهر روان شد به سوی باغ جنان
هزار و سیصد و عفتاد و دو ز هجرت رفت	که شد سمی محمّد به جدّ خود مهمان
پدر چرا رخ زیبا به خاک بنهفتی	که سوختی دل عالم ز داغ این هجران
نه ما یتیم و سیه روز کرده ای به خدای	تمام خلق یتیمند و جملگی نالان
ز فتنت شده اند اهل علم جمله یتیم	نه بلکه جسم بدند و تو در میانشان جان
روا بود که بگویم بمرد علم و ورع	سزا بود که بگویم برفت جان جهان
کجا ز یاد برم رمز دعوهالحق را	که بد تو را دم مردن مدام ورد زبان
چرا فغان ننمایند مردمان یکسـر	که سطح گیتی گردیده پر خروش و فعان
شد اتحادش انسان به پیشوایانش	که لحظه ای دم رفتن نشد جدا ز آنان
گشاد باب فضیلت به روی اهل عمل	نهاد مدرسه حجتیه را بنیان
چو جدّ خویش در این عصـر بود پبوسته	برای راحتی اهل علم دل نگران
بگاه دانش و بینش دلش چو اقیانوس	بگاه بخشش و ریزش کفش گهر افشان
ز علم و تربیت اهل علم و فضل و ورع	گذاشت تا به ابد یادگار جاویدان
درون مدرسه آخر به قرب خانه حق	نهاد سر به لحد در میان فرزندان
خزان رسیده ندارد عجب، عجب این است	که باغ حوزه علمیه را رسید خزان
ز داغ نیست مجالم همان بود بهتر	که در قصیده دیگر دهم شرح و بیان
چو شمع خویش بسوز و ببند لب «مصباح»	که شمع دانش و«مصباح» علم شد زجهان

در خاتمه تاریخ روحانیت قم از آقایان، آقاى آزموده و رئیس فرهنگ آقاى گویا و سرتیپ مدبر و رئیس شهربانى و رؤساى سایر دوایر قم تقدیر مى‏‌کند.

———————————————————————————————————
[1]. درباره شرح حال ایشان ر.ک: ریحانهالادب، ج 5، ص 105-106؛ معارف الرجال، ج 1، صص 262-265؛ احسن الودیعه، ج 1، ص 158؛ دانشمندان آذربایجان، ص 10؛ نامأ ارسباران (علمای اهر و ارسباران)، ج 3، ص 212-214؛ گنجینه دانشمندان، ج 1، صص 307-309.
[2]. ایشان از مدرسین و ائمه جماعت تبریز بوده و در مسجد سیّد علی آقا واقع در بازار کاه فروشان تبریز بوده و شرح حال ایشان در منابع زیر آمده است: ریحانهالادب، ج 4، ص 25؛ نامأ ارسباران (علمای اهر و ارسباران)، ج 3، ص 215-217؛ گنجینه دانشمندان، ج 1، صص 307؛ علماء معاصرین، ص 187؛ نقباءالبشر، ج 4، ص 494.
[3]. برخی دیگر از آثار و تالیفات دیگر ایشان بدین قرار است: الوقف، حاشیه علی الرسائل، حاشیه علی الوسیله، تقریرات درس آیت الله میرزا حسین نائینی، الصوم یا شرحی بر شرایع، علامات البلوغ، کاشف الحجاب و رافع النقاب، مناسک حجّ، بعض تنبیهات الاستصحاب، رساله فی الوصیه، رساله فی لباس المصلیّ،  حاشیه بر منظومه، حاشیه بر قسمت بیع.
[4]. هفتاد و چهار نفر از شاگردان آیت الله حجّت دروس فقه و اصول ایشان را به رشته تحریر درآورده اند که تعدادی از آنها چاپ شده و مابقی به صورت دستنویس باقی مانده است.
[5]. پس از وفات آیت الله حائری یزدی، حوزه علمیه قم توسط آیت الله حجّت، آیت الله صدر و آیت الله خوانساری که معروف به آیات ثلاث بودند اداره گردید. در آن شرایط بحرانی که رضاخان قصد براندازی حوزه علمیه و از بین بردن ارزش های دینی و اسلامی را داشت؛ آنها با سیاست های حکیمانه و برنامه های مدبرانه خود حوزه را از آسیب جدی در امان نگه‌داشتند.
[6]. شکستن مهر آیت الله حجّت در حضور تعدادی از علما و بزرگان آن روز حوزه یکی از کارهای عجیب معظم له بوده و در بیشتر کتاب های تذکره بدان اشاره شده است. در این خصوص ر.ک: آثار الحجّه، ج 1، ص 166.
[7]. آیت الله حجّت در شهرهای تبریز، نجف اشرف و قم حوزه درسی داشته و شاگردان فاضلی تربیت نموده که تعداد کثیری از آنها از علما و اساتید حوزه های علمیه بودند و تعدادی از آنها هم اکنون در ردیف مراجع معظم تقلید می‌باشند.
[8]. به اعتراف شاگردان و نزدیکان آیت الله حجّت، ایشان آدمی صبور، زاهد، بردبار، متواضع و سخت گیر در مصرف وجوهات شرعیه بوده و برای مرجعیت خود قدمی برنداشته و شاگردان و نزدیکان خود را از تبلیغ مرجعیت خویش ممنوع ساخته بود.
[9]. مدرسه حجّتیه یکی از مدارس معروف ایران در چند دهه اخیر بوده و در ضلع جنوبی حرم مطهر کریمه اهل بیت سلام الله علیها قرار دارد. قبل از احداث مدرسه حجّتیه، منزل آیت الله حجّت به همراه منزل آیت الله صدر و آیت الله خوانساری در نزدیکی زمینی که مزروعی و قسمتی از آن مشجر بود، قرار داشت. آیت الله حجّت بعد از مدتی ساختمان قدیمی را خریداری نمود -که به پارک معروف بود- و در حقیقت بنای قدیمی مدرسه حجّتیه محسوب می‌شد. ایشان هنگام عصر در آنجا می‌نشستند که خود به خود به محل اجتماع طلاب تبدیل گردید. کلنگ زنی مدرسه در 20 جمادی الثانی 1360ق مصادف با سالروز تولد حضرت زهرا سلام الله علیها توسط آیت الله حجّت انجام گرفت و ساخت و تکمیل آن حدود شش سال به طول انجامید و درست در سال 1366ق مطابق با ولادت حضرت صدیقه مرضیه سلام الله علیها افتتاح گردید.
[10]. پس از درگذشت ناگهانی مرحوم حاج احمد اتفاق بازماندگان وی ثلث دارایی او را وقف می‌کنند تا در مدرسه حجّتیه، مسجدی ساخته شود و بدین منظور خدمت آیت الله حجّت می‌رسند. در کتاب صاحبان فقه و حکمت می‌خوانیم: بنا نبود در مدرسه، مسجد ساخته شود. یک شب مرحوم حجّت خواب می‌بیند که به ایشان می‌گویند: قبرت را در کنار مسجد مدرسه بنا کن. ایشان فرمودند: بنا نبود اینجا، مسجد بسازیم، نه در نقشه بود و نه بودجه ای برای این کار تهیه کرده بودیم. چون بیشتر به فکر سر و سامان دادن طلابی که در قم آواره‌اند، بودیم. روز قبل از شبی که ایشان خواب بیند، مرحوم اتفاق که از تجّار معروف آذربایجانی در تهران بود، عازم مشهد می‌شود که هواپیما سقوط می‌کند و تمام سرنشینانش شهید می‌شوند، بستگان آن مرحوم ثلث دارایی او را وقف می‌کنند که در مدرسه حجتیه مسجدی بسازند. بعد از مدتی خدمت آیت الله می‌رسند و مسأله را مطرح می‌کنند سپس مکان مورد نظر را خریداری کرده و شروع به ساختن آن می‌نمایند و آیت الله حجّت حجره ای در کنار مسجد را به عنوان مقبره در نظر می‌گیرند. (صاحبان فقه و حکمت، ص 158).
[11]. آیت الله حجت دو بار ازدواج کرده بود. بار اول با بانو زهرا سادات قریشی صبیه یکی از تجّار تبریزی که حاصل آن ولادت دو پسر و یک دختر است. اسامی آنها به ترتیب سن چنین است:  1. آیت الله سیّد محسن  حجّت کوه کمری، 2. بانو سیّده بتول حجّت همسر آیت الله حاج شیخ مرتضی حائری یزدی، 3. آیت الله حسن حجّت کوه کمری.
این بانوی محترمه در حالی که فرزند اخیرش در سنین کودکی بود در نجف اشرف وفات نمود و در آنجا به خاک سپرده شد. پس از آن آیت الله حجت با دختر یکی از علمای کربلا به نام بانو شریعه سادات حائری قزوینی وصلت کرد که به ترتیب سن اسامی اولاد وی چنین است: 1. بانو سیّده راضیه همسـر آیت الله شیخ عبدالله شهیدی، 2. سیّد عبدالحسین حجّت، 3. بانو سیّد مرضیه حجّت (عزّت السادات) همسـر علامه شیخ عباس مصباح زاده، 4. بانو سیّده فاطمه حجّت همسـر سیّد هاشم موسوی رنجانی، 5. سیّد علی اکبر حجـّت.
[12]. در خصوص شرح حال وی ر.ک: آثار الحجّه، ج 1، ص 141؛ نامه ارسباران (علمای اهر و ارسباران)، ج 3، ص 121-123.
[13]. درباره حالات ایشان ر.ک: آثار الحجّه، ج 1، ص 192؛ نامه ارسباران (علمای اهر و ارسباران)، ج 3، ص 119- 120.
[14]. ایشان مسؤول اداری مالی شرکت تولید دارو بوده و هم اینک در تهران دوران بازنشتگی خود را می‌گذراند.
[15]. وی در سال 1352 ش در 31 سالگی وفات نمود و در جوار مرقد پدرش به خاک سپرده شد.
[16]. درباره حالات ایشان ر.ک: آثار الحجّه، ج 1، ص 75؛ گنجینه دانشمندان، ج 2، ص 124.
[17]. درباره شرح حال او ر.ک: گنجینه دانشمندان، ج 2، ص 180.
[18] آیت الله حجّت، داماد چهارمی به نام آیت الله سیّد هاشم موسوی زنجانی بوده که از علمای زنجان بوده است.
[19]. براساس تصریح آیت الله حاج میرزا ابوطالب تجلیل تبریزی، آیت الله حجّت وصیت کرده بود، بعد از مرگ من تا روز سوّم مخارج خانه را بدهید باقیمانده به من مربوط نیست و هر چه هست بیت المال است ظاهراً فرموده بود همه را به آقای بروجردی بدهید. آقای بروجردی هم فرموده بود با این پول شهریه آقای حجّت را ادامه بدهید. بعد که پول تمام شد آقای بروجردی تا آخر عمرش علاوه بر شهریه خودش، شهریه آقای حجّت را هم به نام ایشان پرداخت می‌کرد. شهریه ایشان پول نبود، بلکه به صورت مهر نان بود که به همه می‌دادند، این نشانی از زهد آقای حجّت است.