اسناد سید جمال‌الدین حسینی (اسدآبادی) در وزارت امور خارجه ایران
نویسنده: سیّد جمال الدین اسدآبادی
به کوشش و تحقیق: استاد سیّد هادى خسروشاهى
ناشر: انتشارات کلبه شروق
زبان: فارسی – عربی
* چاپ اول: 1388
* شمارگان: 1000 جلد
* بها: 000/54 ریال
* مرکز چاپ و انتشارات وزارت امورخارجه
* کتاب حاضر مجموعه‌ای غنی از اسناد مربوط به افکار و اندیشه‌ها، دوران دستگیری و تبعید، مکاتبات، روزنامه‌ها و مقاطع مختلف حیات سیدجمال‌الدین اسدآبادی، اندیشمند اسلامی بزرگ تاریخ معاصر است.
این کتاب با سعی و کوشش بی‌وقفه حجت‌الاسلام والمسلمین سیدهادی خسروشاهی که خود دارای تألیفات و مطالعات عمیقی در تاریخ نهضت‌های اسلامی در عصر حاضر است به چاپ رسیده و مرجع بسیار ارزشمندی برای آشنایی علاقه‌مندان و پژوهندگان تاریخ معاصر ایران و تاریخ نهضت‌های اسلامی است. استاد سید هادی خسروشاهی به منظور معرفی کتاب در مقدمه آن آورده‌اند:
«راجع‌به سید جمال‌الدین حسینی اسدآبادی (1254 ـ 1314ق) که بدون تردید یکی از برجسته‌ترین شخصیت‌های اسلامی در قرن نوزدهم میلادی بوده است، تاکنون مطلب زیادی به صورت کتاب، مجله و رساله به زبان‌های مختلف انتشار یافته است، ولی با وجود آنکه تاکنون یک قرن و اندی سال، از تاریخ رحلت او می‌گذرد، هنوز مسائل قسمتی از دوران زندگی و مبارزه وی، مکتوم مانده و به روشنی معلوم نیست.
البته بخشی از وقایع حیات او در چاپ دوم «دایره‌المعارف اسلامی» و یا مجموعه سودمند «اسناد و مدارک چاپ نشده درباره سید جمال‌الدین» که به هنگام اقامت وی در تهران در منزل جناب حاجی محمدحسن امین‌الضرب باقی‌مانده و در سال 1342 شمسی به همت آقایان دکتر اصغر مهدوی و ایرج افشار تدوین و چاپ گردیده است، یا کتاب انقلاب ایران، پروفسور ادوارد براون چاپ کمبریج 1919 و تاریخ بیداری ایرانیان، تألیف شادروان ناظم‌الاسلام کرمانی، یا کتاب مشاهیرالشرق مرحوم جرجی زیدان ـ مدیر مجله الهلال ـ مورد استفاده اغلب نویسندگان و مستشرقین اروپایی قرار گرفته است.
به نظر من شاید بتوان گفت جامع‌ترین شرح مختصری که درباره زندگی سیدجمال‌الدین تاکنون نوشته شده، مقاله سیدحسن تقی‌زاده در روزنامه کاوه سال اول و دوم دوره جدید آن مورخه 11 مارس 1931 م است.1
و بالاخره در سال 1343 شمسی، شادروان علی مشیــری گزیــده اسناد سیــــدجمــال‌الـدین را از آرشیــو اسنــاد تاریخـی انگلستـان (P.R.O مخفف Public Record Office) و (پرونده شماره F.O.60/504) مربوط به سید در لندن ترجمه کرده و برای چاپ در مجله خواندنی‌ها، از شماره 82 سال 24 تا شماره 6 سال 25، به آن مجله ارسال کرده که به تدریج و در هر شماره دو تا سه صفحه، به چاپ رسیده است که البته بخشی از ترجمه‌ها خالی از نقص نبود. به هر حال ما ضمن استفاده از مجموعه آن «ترجمه گزیده» مجبور به مراجعه مجدد به متن و اصلاح و تکمیل آن ترجمه‌ها شدیم و در حقیقت «ترجمه جدیدی» همراه با اصل سندها و گزارش‌ها در کتابی با نام «مجموعه کامل اسناد وزارت خارجه انگلیس درباره سیدجمال اسدآبادی» در فروردین سال 1379 به چاپ رسید که مورد توجه اهالی تاریخ قرار گرفت و اینک آرزوی ما در چاپ و انتشار اسناد و گزارش‌های مربوط به سید که در وزارت خارجه جمهوری اسلامی موجود بوده است، تحقق می‌یابد.
از خداوند متعال مسئلت دارم که ما را در نشر اسناد و گزارش‌های سید، که در آرشیو وزارت خارجه‌های: ترکیه، مصر، فرانسه، روسیه و احتمالاً افغانستان نیز موجود است، موفق بدارد.
… بدین ترتیب اینک با توفیق الهی کتاب اسناد و گزارش‌های مربوط به سیدجمال‌الدین اسدآبادی، موجود در آرشیو وزارت خارجه ایران را مأخوذ از منابع اسنادی وزارت امورخارجه تقدیم دوستداران تاریخ ایران می‌نماید، باشد تا گوشه‌های تاریکی از تاریخ ایران با انتشار این اسناد برای محققان و علاقه‌مندان به تاریخ این مرز و بوم روشن شود.
لازم به یادآوری است که این کتاب پس از بیست سال تحقیق و تتبع، تلاش و کوشش پیگیر و مستمر، بدست آمده و مشتمل بر ده فصل و یکصد و بیست فقره سند است که عمدتاً برگرفته از میان چندین هزار سند از اسناد قدیمه وزارت امور خارجه در دوره قاجار در صندوق‌های: (21، 23، 24، 25، 26، 28، 30) و کارتن‌های اسناد مکمل2 دوره قاجار به ویژه کارتن (137) و کارتن‌های: (1، 8، 108، 109، 134، 160) هستند، البته مجموعه‌هایی از مسوده اسناد قدیمه که به صورت کتاب یا بایگانی پیش‌نویس اسناد این دوره وجود دارند، در بایگانی وزارتی محفوظ است. نشانی و مشخصات هر سند در بالای اسناد درج گردیده است و همانطور که ملاحظه می‌نمایید ما اسناد را بدون هیچ‌گونه تحلیل و استنتاجی نقل کرده‌ایم و بررسی، نقد، تحلیل و تبیین محتوا، نیازمند فرصت دیگری است…
در اینجا بر خود لازم می‌دانم که از محبت و تعاون دوستان و همکاران ارجمند در وزارت امور خارجه، به ویژه آقایان: دکتر علی‌اکبر ولایتی (وزیر محترم پیشین)، مهندس عباس ملکی (معاون پیشین آموزشی و پژوهشی)، سیداصغر قریشی (مدیرکل اسناد)، محمدحسن کاووسی (محقق و سندشناس) عباسعلی عبداللهی (رئیس کنونی مرکز چاپ و انتشارات)، عباس گلرو (همکار ما هنگام اقامت در قاهره)، تشکر کنم که هر کدام به نحوی در فراهم آمدن بعضی از این اسناد و تکمیل و چاپ این مجموعه، ما را یاری دادند. سپاس مضاعف از آن آقای کاووسی خواهد بود که علیرغم عمل جراحی چشم، پس از بازخوانی اغلب اسناد توسط اینجانب درخواست مرا پذیرفت و بازبینی و ترتیب نهایی کتاب را بر عهده گرفت. شکرالله سعیهم.
انتظار دارد که اهالی تاریخ و علاقمندان به نشر اسناد، از هرگونه نقد و نظر خود ما را آگاه سازند تا در چاپ‌های بعدی از آنها بهره‌مند شویم.»
مطالعه این کتاب ارزشمند را به تمامی دانشجویان، پژوهندگان و علاقه‌مندان به مباحث تاریخ اندیشه و نهضت‌های اسلامی معاصر توصیه می‌کنیم.

پی‌نویس‌ها:

1ـ این شرح همراه چند بحث و مقاله دیگر، زیر عنوان زندگی و مبارزات سیدجمال‌الدین اسدآبادی سال‌ها پیش، توسط اینجانب تنظیم و چندین بار چاپ شده است.
2ـ اسناد مکمل اصطلاحاً به اسنادی گفته می‌شوند که به امر ناصرالدین شاه پس از تأسیس وزارت خارجه از اندرون شاهی (در زیرزمین‌های کاخ شمس‌العماره) به وزارت خارجه منتقل گردید. این اسناد نیز تماماً متعلق به دوره قاجاریه هستند و در برخی از موارد، اصل و سوادی از دوره‌های ماقبل تا دوران صفویه نیز در میان آنها پیدا می‌شوند. در ابتدای انتقال این اسناد تا سالیان نسبتاً درازی به صورت فله‌ای نگهداری می‌شدند تا در سال 1314 هجری شمسی به دستور وزیر وقت آقای باقر کاظمیی (مهذب‌الدوله) این اسناد را در کارتن‌های نسبتاً بزرگی به صورت آلبوم چسبانیده‌اند و جای داده‌اند که متأسفانه در بسیاری از موارد نوشته‌های یک روی سند نیز چسبیده شده است. این کارتن‌ها مجموعاً یکصد و شصت و یک عدد که به تفاوت در هر یک از آنها تعداد 400 تا 750 فقره سند موجود است. هم‌اکنون این اسناد و کارتن‌ها حسب موضوع طبقه‌بندی و بایگانی شده‌اند و تاریخ آنها متفاوت و عمدتاً مربوط به دوره قاجاریه می‌باشند جز آنکه به ندرت چند سند ماقبل و مابعد این دوران در لابلای آنها یافت می‌شوند. خوشبختانه به همت آقای محمدحسن کاووسی عراقی در طی هفت سال گذشته کلیه این اسناد در 20 مجلد فهرست‌نویسی و از سوی مرکز اسناد دیپلماسی وزارت امور خارجه منتشر شده‌اند که خدمت بسیار بزرگی به پژوهشگران تاریخ و فرهنگ این مرز و بوم به شمار می‌آید.

منبع